To περίλαμπρο νεοκλασικό κτίριο όπου εδρεύει το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, η παλαιά Τοσιτσαία Σχολή, «κρύβει» μέσα του έναν μοναδικό πνευματικό θησαυρό. Χειρόγραφοι κώδικες, εκκλησιαστικά χειρόγραφα, έργα αρχαίων συγγραφέων, αστρονομικές και ιατρικές μελέτες, περίπου τρεις χιλιάδες παλαίτυπα  και περισσότερα από σαράντα χιλιάδες βιβλία φυλάσσονται στην Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας. Έναν από τους σημαντικότερους χώρους του Πατριαρχικού Μεγάρου ο οποίος με την αδιάκοπη φροντίδα και μέριμνα του Πατριάρχη Θεόδωρου συμβάλει στην προβολή της ιστορικής και πνευματικής κληρονομιάς της δεύτερης τη τάξει Ορθοδόξου Εκκλησίας. Την βιβλιοθήκη επισκέφθηκε πρόσφατα, στο πλαίσιο της επίσκεψής του στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος ο οποίος ξεναγήθηκε από τον διευθυντή της κ.Απόστολο Τριφίλλη ενώ στους χώρους της φιλοξενούνται συνέδρια και επιστημονικές ημερίδες.

Οι πόρτες της βιβλιοθήκης άνοιξαν για το Amen.gr και σας παρουσιάζουμε ορισμένα από τα σπάνια βιβλία της. Ο διευθυντής της, κ.Απόστολος Τριφύλλης μίλησε στον Νίκο Παπαχρήστου για την βιβλιοθήκη και την ιστορία της αλλά και για τους μελλοντικούς στόχους ανάπτυξης ενός πολυεπίπεδου πνευματικού έργου στους χώρους της. 

Ακολουθεί η συνέντευξη που παραχώρησε στο Αmen.gr και τον Νίκο Παπαχρήστου ο διευθυντής της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας, κ. Απόστολος Τριφύλλης.

Nίκος Παπαχρήστου: Ποια είναι η ιδιαιτερότητα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης της Αλεξανδρείας;

Απόστολος Τριφύλλης:  Η Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας διατηρεί το προνόμιο της ιστορικότητας, όπως αυτό προκύπτει από την πορεία της ανά τους αιώνες και τους θησαυρούς της. Κι ενώ η Αλεξανδρινή Βιβλιοθήκη αποτελεί την επιτυχημένη αναβίωση ενός αρχαίου θεσμού αλλά με σύγχρονο περιεχόμενο, η Αλεξανδρινή Πατριαρχική Βιβλιοθήκη μετρά ήδη δύο χιλιετίες αδιατάρακτης ιστορικής συνέχειας. Βεβαίως οι καταστροφικές συνέπειες τόσο των φυσικών καταστροφών, όσο και των ανθρώπινων επεμβάσεων, όπως επίσης και η έλλειψη σχετικών γραπτών πηγών μας εμποδίζουν να καθορίσουμε επακριβώς τη φύση και την έκταση της τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι τα αρχαιότερα φύλλα χειρογράφων ανάγονται στα μέσα του 5ου αιώνα, αν κάποιος αναλογιστεί τις έντονες πνευματικές ζυμώσεις που προκαλούσαν οι αναφυόμενες αιρέσεις και η αντιπαράθεση με τα σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα, είναι δύσκολο να αρνηθεί την ύπαρξη της Βιβλιοθήκης ήδη από τα πρώτα βήματα της Εκκλησίας που ίδρυσε ο Απόστολος Μάρκος. Άλλωστε η ανάγκη διαμόρφωσης του χριστιανικού θεολογικού οικοδομήματος και θωράκισης της νεοπαγούς τότε θρησκείας απαιτούσε την ύπαρξη ενός ικανού αποθέματος κειμένων, τόσο θεολογικού όσο φιλοσοφικού ή ρητορικού περιεχομένου. Μάλιστα οι πηγές αναφέρουν ότι αρχικά στεγαζόταν στο ναό του Αγίου Θεωνά, για να μεταφερθεί από την εποχή του Αγίου Αθανασίου στο Καισαρείο.

N.Π.: Ποιες ήταν οι σημαντικότερες δυσκολίες που αντιμετώπισε η Πατριαρχική Βιβλιοθήκη στο πέρασμα των αιώνων;

Α.Τ.: Γεγονός ορόσημο υπήρξε αναμφίβολα η αραβική κατάκτηση το 642. Για ένα περίπου αιώνα το Πατριαρχείο παραμένει ακέφαλο, πολλοί ναοί του μετατρέπονται σε τζαμιά ή περνούν στα χέρια των Κοπτών και πολυάριθμοι ανεκτίμητοι κώδικες χάνονται ή καταστρέφονται. Στη συνέχεια η πληθυσμιακή συρρίκνωση του ελληνικού στοιχείου στην Αλεξάνδρεια αλλά και η σταδιακή παρακμή της πόλης κατέστησαν αναγκαία τη μεταφορά της Έδρας και της Βιβλιοθήκης του Πατριαρχείου στο Κάιρο το 13ο αιώνα. Η αστάθεια που προκαλούσε η δραστηριοποίηση του Πατριαρχείου σε αλλογενές και αλλόθρησκο περιβάλλον, καθώς και η απειλή λεηλασίας ή και καταστροφής οδήγησε συχνά στη φύλαξη των θησαυρών της σε κρυψώνες. Παράλληλα η ένδεια υλικών και ανθρώπινων πόρων, αλλά και η ίδια η ανάγκη επιβίωσης του Πατριαρχείου σε καιρούς χαλεπούς, ανάγκασε Πατριάρχες να δωρίσουν πολύτιμα χειρόγραφα σε Ευρωπαίους πολιτικούς ή εκκλησιαστικούς ηγέτες προκειμένου να κερδίσουν την υποστήριξη τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Αλεξανδρινός Κώδικας του 4ου αιώνα που χάρισε ο Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις στον Βασιλιά της Αγγλίας Κάρολο Β΄ και ο οποίος βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Η αναβίωση της κοσμοπολίτικης Αλεξάνδρειας χάρη, κυρίως στη δραστηριότητα των ξένων παροικιών, και η σημαντική αύξηση του ορθοδόξου ποιμνίου δημιούργησε τις συνθήκες για την επιστροφή της Έδρας και της Βιβλιοθήκης του Πατριαρχείου στην Αλεξάνδρεια.

Ν.Π.: Ποιες είναι οι δραστηριότητες της Βιβλιοθήκης σήμερα;

Α.Τ.: Από το 1971 η Βιβλιοθήκη όπως και η Έδρα του Πατριαρχείου στεγάζονται στο κτίριο της πρώην Τοσιτσαίας Σχόλης. Η Βιβλιοθήκη ανακαινίστηκε εκ βάθρων με χορηγία της Εθνικής Τραπέζης και εγκαινιάστηκε από τον Μακαριώτατο Πατριάρχη Θεόδωρο Β΄ το 2007. Το τιτάνιο έργο της συσκευασίας και της επανατοποθέτησης και αναδιοργάνωσης των βιβλίων έγινε υπό τη φροντίδα του Προϊσταμένου του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ κ. Αγαμέμνονα Τσελίκα. Το έργο της ταξινόμησης και καταλογογράφησης συνεχίζεται μέχρι και σήμερα με την υποστήριξη του Υπουργείου Παιδείας της Ελλάδας. Παράλληλα έχει ξεκινήσει και πάλι με χορηγία της Εθνικής Τράπεζας και υπό την εποπτεία της ΜΚΟ «Το Φως της Αφρικής» η διαδικασία ψηφιοποίησης των χειρογράφων, έτσι ώστε σε βάθος χρόνου να δημιουργηθεί μια ψηφιακή βάση δεδομένων. Το επόμενο βήμα είναι η συντήρηση των χειρογράφων σε ειδικά εξοπλισμένο εργαστήριο, το οποίο στήθηκε με δωρεά του Juma al Mayed Center for Culture and Heritage που εδρεύει στο Ντουμπάι και δραστηριοποιείται για τη διατήρηση της γραπτής κληρονομιάς. Την ίδια στιγμή το Πατριαρχείο αναπτύσσει τη δική του εκδοτική δραστηριότητα, αποκαλύπτοντας στο φιλομαθές κοινό ποικίλες πτυχές της ιστορικής του διαδρομής. Η Βιβλιοθήκη διαθέτει το δικό της συνεδριακό χώρο, ο οποίος φιλοξένησε το διεθνές φιλοσοφικό συνέδριο της Ακαδημίας Αθηνών και θα φιλοξενήσει διεθνή ημερίδα για τον Άγιο Μάρκο, επ’ ευκαιρία της επερχόμενης Θρονικής Εορτής. Όλες αυτές οι δραστηριότητες τελούν υπό την ευλογία και την προσωπική επιμέλεια του Μακαριωτάτου, ο οποίος αόκνως εργάζεται για την ευόδωση τους.  

Ν.Π.: Αν μιλήσουμε με αριθμούς, ποια είναι η δυναμικότητα της Βιβλιοθήκης σήμερα;

A.T.: Στη Βιβλιοθήκη υπάρχουν 530 χειρόγραφοι κώδικες, που χρονολογικά ξεκινούν από τον 10ο αιώνα, ενώ αρκετοί από αυτούς είναι διακοσμημένοι με περίτεχνες μικρογραφίες μοναδικής βυζαντινής τεχνοτροπίας. Εκτός από τα πολυάριθμα ευαγγελικά και λειτουργικά χειρόγραφα, υπάρχουν και χειρόγραφα με τραγωδίες του Αισχύλου και του Ευριπίδη, φιλοσοφικές πραγματείες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, ιατρικές και αστρονομικές μελέτες. Τα χειρόγραφα αυτά δίνουν μια γεύση από τη συμβολή των εκκλησιαστικών εργαστηρίων στη διατήρηση της γραπτής κληρονομιάς. Εκτός από τα χειρόγραφα υπάρχουν τρεις χιλιάδες περίπου παλαίτυπα, χρονολογούμενα από τον 15ο έως τον 18ο αιώνα και περί τους 40.000 τόμους βιβλίων. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν οι Αλεξανδρινές εκδόσεις του 19ου και 20ου αιώνα που αντικατοπτρίζουν την αλεξανδρινή κοινωνία του κοσμοπολιτισμού. Επιπλέον υπάρχουν και οι 157 κώδικες του Πατριαρχικού Ιστορικού Αρχείου, ζωντανή μαρτυρία των διεθνών σχέσεων, του ποιμαντορικού στίγματος και της πλούσιας κοινωνικής δραστηριότητας του Αλεξανδρινού Θρόνου στο πέρασμα των αιώνων. Εδώ ο μελετητής μπορεί να βρει από την πατριαρχική αλληλογραφία έως πιστοποιητικά γάμων και βαπτίσεων, ενδεικτικά της ανθρωπογεωγραφίας του αλεξανδρινού ποιμνίου.  

N.Π. Me ποιο τρόπο συγκεντρώθηκε όλο αυτό το πλούσιο υλικό;

A.T.: Το ενδιαφέρον των Αλεξανδρινών Προκαθημένων για τον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης υπήρξε αδιάλειπτο και οι συλλογές της ενισχύθηκαν σημαντικά μέσω δωρεών από καλλιεργημένους Πατριάρχες, εκκλησιαστικούς αξιωματούχους ή και απλούς πιστούς. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν ο Πατριάρχης Μητροφάνης Κριτόπουλος, ο Μητροπολίτης Τριπόλεως Θεοφάνης, ο Γεώργιος Κηπιάδης, ο Αλέξανδρος Κηπιάδης και πολλοί άλλοι.

Ν.Π.: Ποιο είναι το όραμα της Βιβλιοθήκης για το μέλλον;

Α.Τ.:  Η Πατριαρχική Βιβλιοθήκη εργάζεται και θα εργάζεται με γνώμονα τη διατήρηση και προβολή της ιστορικής κληρονομιάς του Δευτερόθρονου Ορθοδόξου Πατριαρχείου. Παράλληλα όμως με τον ιστορικό της χαρακτήρα η πλήρως ανακαινισμένη Πατριαρχική Βιβλιοθήκη φιλοδοξεί να καταγραφεί ως ένας ενεργός πνευματικός χώρος φιλοξενίας ερευνητικών προγραμμάτων, επιστημονικών συναντήσεων, εκδοτικών προσπαθειών. Ευρισκόμενη σε μια πόλη με μακρά πολυπολιτισμική παράδοση, η Πατριαρχική Βιβλιοθήκη θα συνεχίσει την πορεία της στο χρόνο ως κιβωτός της ελληνορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης στην Αίγυπτο αλλά και ως φάρος γνώσης με παγκόσμια απήχηση.