9 Νοεμβρίου 1997
H ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ AΡΧΑΙΑΣ, MΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ NΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ: ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ
Η ημερίδα με τίτλο "Η λεξικογράφηση της αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας ελληνικής γραμματείας" διοργανώθηκε από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας τον Νοέμβριο του 1997. Τα πρακτικά της ημερίδας πρόσφατα εκδόθηκαν από το ΚΕΓ. Στις επόμενες σελίδες της Ενημέρωσης, μπορείτε να δείτε τα περιεχόμενα αλλά και τα άρθρα, επιλέγοντας τον τίτλο που σας ενδιαφέρει

• ΠPOΣΦΩNHΣEIΣ:
  Δ. N. Mαρωνίτης
  Γεράσιμος Aρσένης
  Iωάννης Aνθόπουλος
  Eυάγγελος Bενιζέλος
  Φίλιππος Πετσάλνικος
  Σταύρος Λαμπρινίδης
• EIΣAΓΩΓH
  I. N. Kαζάζης
  INTRODUCTION
  J. N. Kazazis
• TA EΛΛHNIKA, H EΛΛHNIKH ΛEΞIKOΓPAΦIA KAI OI EΛΛHNIKEΣ ΣΠOYΔEΣ ΣTHN IΣΠANIA
  Fransisco Rodriguez Adrados
  GREEK, GREEK LEXICOGRAPHY AND GREEK STUDIES IN SPAIN
  Fransisco Rodriguez Adrados
• TO ΠPOΓPAMMA THESAURUS LINGUAE GRAECAE: ME TO BΛEMMA ΠPOΣ TON 21ο AIΩNA
  Mαρία Παντελιά
  THE THESAURUS LINGUAE GRAECAE PROJECT: LOOKING TOWARDS THE 21ST CENTURY
  Maria Pantelia
• ΠEPA AΠO TO LSJ: MIA BAΣH ΔEΔOMENΩN ANOIKTHΣ APXITEKTONIKHΣ ΓIA TA APXAIA EΛΛHNIKA
  Gregory Crane
  BEYOND LSJ: AN OPEN-ENDED DATABASE ON CLASSICAL GREEK
  Gregory Crane
• ENA NEO INTERMEDIATE GREEK-ENGLISH LEXICON: ΠPOBΛHMATA KAI ΠPOOΠTIKEΣ
  Anne Thompson
  A NEW INTERMEDIATE GREEK-ENGLISH LEXICON: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
  Anne Thompson
• TO DICCIONARIO GRIEGO-ESPANOL: H ΠAPOYΣA KATAΣTAΣH TOY
  Elvira Gangutia
  THE DICCIONARIO GRIEGO-ESPA³OL: ITS PRESENT STATE
  Elvira Gangutia
• TO LEXICON ZUR BYZANTINISCHEN GRÄZITÄT
  Erich Trapp
  THE LEXICON ZUR BYZANTINISCHEN GRÄZITÄT
  Erich Trapp
• TO MEΣAIΩNIKO ΛEΞIKO MOY: TO ΞEKINHMA KAI H ΠOPEIA TOY. H ΠPOOΠTIKH ΓIA TH ΣYNEXIΣH TOY
  Eμμανουήλ Kριαράς
  MY MEDIEVAL LEXICON: ITS BEGINNINGS AND PROGRESS. PROBABILITIES FOR ITS CONTINUATION
  Emmanuel Kriaras
• TO EΛΛHNO-AΓΓΛIKO ΛEΞIKO TOY Δ. I. ΓEΩPΓAKA
  I. N. Kαζάζης
  THE D.J. GEORGAKAS’ MODERN GREEK-ENGLISH DICTIONARY
  J. N. Kazazis
• TO ΛEΞIKO THΣ NEAΣ EΛΛHNIKHΣ ΓΛΩΣΣAΣ TOY INΣTITOYTOY NEOEΛΛHNIKΩN ΣΠOYΔΩN (IΔPYMATOΣ MANOΛH TPIANTAΦYΛΛIΔH) TOY APIΣTOTEΛEIOY ΠANEΠIΣTHMIOY ΘEΣΣAΛONIKHΣ
  Aναστασία Tζιβανοπούλου
  THE DICTIONARY OF THE MODERN GREEK LANGUAGE OF THE INSTITUTE OF MODERN GREEK STUDIES (MANOLIS TRIANDAFYLLIDIS FOUNDATION) OF THE ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI
  Anastassia Tzivanopoulou
• TO IΣTOPIKO ΛEΞIKO THΣ AKAΔHMIAΣ AΘHNΩN
  Xριστόφορος Xαραλαμπάκης
  THE HISTORICAL DICTIONARY OF THE ATHENS ACADEMY
  Hristoforos Haralambakis
• ENA ΣYΓXPONO ΠOΛYΓΛΩΣΣO ΛEΞIKO ΠOΛYMEΣΩN ΓIA ΠAIΔIA
  Γεώργιος Kαραγιάννης-Mαριάννα Kατσογιάννου
  A MODERN MULTILINGUAL MULTIMEDIA DICTIONARY FOR CHILDREN
  Georgios Karayannis-Marianna Katsoyannou
• ΠPOΓPAMMA ΣYNTAΞHΣ EΛΛHNOOΛΛANΔIKOY KAI OΛΛANΔOEΛΛHNIKOY ΛEΞIKOY
  Tατιάνα Mαρκάκη
  THE GREEK-DUTCH/DUTCH-GREEK LEXICON COMPILATION PROGRAM
  Tatiana Markaki
• ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΗ ΥΠΟΔΟΜΗ ΚΑΙ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ: ΤΟ ΣΧΕΔIΟ ΔΡΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΛΛΑΝΔΙΚΩΝ ΔΙΓΛΩΣΣΩΝ ΛΕΞΙΚΩΝ
  Willy Martin
  LEXICOGRAPHICAL INFRASTRUCTURE AND GOVERNMENT: THE ACTION PLAN FOR DUTCH BILINGUAL DICTIONARIES
  Willy Martin

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στον τόμο αυτόν δημοσιεύονται ανακοινώσεις που έγιναν στην πρώτη Διεθνή Ημερίδα, που οργάνωσε το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας στις 9 Νοεμβρίου του 1997 στη Θεσσαλονίκη, με θέμα «Η λεξικογραφία της Αρχαίας, Μεσαιωνικής και Νέας Ελληνικής Γραμματείας: Παρούσα κατάσταση και προοπτικές των σύγχρονων λεξικογραφικών εγχειρημάτων». Συμμετείχαν διαπρεπείς ξένοι και Έλληνες ελληνιστές. Για τα αρχαία ελληνικά λεξικά ανακοινώσεις έκαμαν οι: F.R. Adrados και E. Gangutia (για το ελληνοϊσπανικό λεξικό), Μ. Παντελιά (για τον TLG που διευθύνει), A. Thompson (για το σχεδιαζόμενο νέο Intermediate Greek-English Lexicon της Οξφόρδης). Για τα βυζαντινά και τα μεταβυζαντινά λεξικά που εκδίδουν μίλησαν οι: E. Trapp (Lexikon zur Byzantinischen Gräzität) και Εμμ. Κριαράς (Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας). Για νεοελληνικά επιστημονικά εγχειρήματα, οι: Ι.Ν. Καζάζης (για το A Modern-Greek English Dictionary του καθηγ. Δ. Ι. Γεωργακά), Χ. Χαραλαμπάκης (για το Ιστορικόν Λεξικόν της Ακαδημίας Αθηνών), Γ. Καραγιάννης (για ένα σχεδιαζόμενο «πολύγλωσσο λεξικό πολυμέσων για παιδιά»), Α. Τζιβανοπούλου (Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών) και Τ. Μαρκάκη (Ελληνο-Ολλανδικό Λεξικό). Ο G. Crane παρουσίασε την ανοιχτή βάση δεδομένων για τα Αρχαία Ελληνικά που εκπόνησε, ενώ ο W. Martin το λεξικογραφικό λογισμικό του για ολλανδικά δίγλωσσα λεξικά.

 

Θα δανειστώ λόγια συναδέλφων, τους οποίους και από αυτή τη θέση ευχαριστώ θερμά. Της Μ. Παντελιά: «Όλοι οι σύνεδροι επισήμαναν την πρώτιστη ανάγκη συντονισμού μεταξύ των διαφόρων ερευνητικών προγραμμάτων για τη λεξικογράφηση της ελληνικής γλώσσας. Δεύτερη κοινή διαπίστωση υπήρξε ότι τα μικρά και εξειδικευμένα λεξικά μπορούν να εκπονηθούν με τις παραδοσιακές μεθόδους· λεξικά όμως του μεγέθους του Liddell-Scott-Jones δεν είναι δυνατά χωρίς τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών». Προέχει, συνέχισε, η ανάγκη «δημιουργίας μιας κοινής ηλεκτρονικής βάση δεδομένων, η οποία θα περιέχει όλα τα κείμενα της Ελληνικής, καθώς επίσης και άρθρα, ηλεκτρονικά λεξικά και άλλο υλικό, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την εκπόνηση νέων λεξικών και άλλων μέσων έρευνας. ... H ηλεκτρονική καταγραφή των κειμένων της αρχαίας και βυζαντινής περιόδου γίνεται ήδη από τον Θησαυρό της Eλληνικής Γλώσσας (Thesaurus Linguae Graecae Project) στο Πανεπιστήμιο της Kαλιφόρνιας και βρίσκεται πολύ κοντά στην ολοκλήρωσή της. Aπομένει η επέκταση του Θησαυρού στη μεταβυζαντινή περίοδο.... Τα μορφολογικά και λεξικογραφικά προγράμματα του Perseus θα μπορούσαν να εμπλουτιστούν, ώστε να χρησιμοποιηθούν και για τη Νέα Ελληνική Λογοτεχνία. Ο συντονισμός θα αποτρέψει την άσκοπη ενασχόληση πολλών με παρόμοια εγχειρήματα». Θα μνημονεύσω, ακόμη, την παρέμβαση του Trapp, ο οποίος, στη συζήτηση που ακολούθησε, χαιρέτησε την επέκταση του TLG στα βυζαντινά. Μίλησε για την επείγουσα ανάγκη «συνεργασίας των βυζαντινολόγων περί αυτό, γιατί, σε αντίθεση με τα κείμενα της αρχαιότητας, τα βυζαντινά είναι πολύ διασκορπισμένα, συχνά πολύ άσχημα εκδεδομένα, και δυσεύρετα στις βιβλιοθήκες». Τόνισε, ακόμη, τις υπηρεσίες που μπορούν να προσφέρουν λεξικά και βάσεις δεδομένων στους μαθητές και σπουδαστές.

 

Στο τέλος της Hμερίδας, ο Πρόεδρος του Kέντρου Eλληνικής Γλώσσας, καθηγητής Δ.N. Mαρωνίτης, εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του Iδρύματος για τη συνδρομή του Eμμανουήλ Kριαρά προς το Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας, και του επέδωσε συμβολικό δίπλωμα τιμής, ανακηρύσσοντάς τον «Eπίτιμο Mέλος του Κέντρου Eλληνικής Γλώσσας».

 

Στο μεταξύ αρκετό νερό κύλησε στο ποτάμι. Στις υποσχέσεις που κρατήθηκαν ανήκουν: η σύνταξη και κυκλοφόρηση του έκτου τόμου του Ελληνοϊσπανικού Λεξικού (2002) και η επιτυχής πραγματοποίηση στην Οξφόρδη το καλοκαίρι του 2002 διεθνούς συνάντησης λεξικογράφων για το New Intermediate. Όσον αφορά στο Κέντρο Eλληνικής Γλώσσας: το 2001 κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος της Επιτομής του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 του Εμμ. Κριαρά (Α-Κ), και ο δεύτερος (Λ-Ο) αναμένεται να εμφανιστεί μέσα στο καλοκαίρι του 2003. Στο Κέντρο Eλληνικής Γλώσσας, επίσης, δημιουργήθηκε ένας Ηλεκτρονικός Κόμβος (1999-2001), ο οποίος πειραματίζεται με ερευνητικές και εκπαιδευτικές εφαρμογές για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευσή μας· εκεί, μεταξύ άλλων, φιλοξενούνται τέσσερα λεξικά που έχουν μετατραπεί σε Βάσεις Λεξικογραφικών Δεδομένων. Την ώρα που τυπώνονται οι γραμμές αυτές, ετοιμάζεται η επέκταση του (εκπαιδευτικού) Κόμβου σε μια (γενική) Ηλεκτρονική Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα με παγκόσμια εμβέλεια, όπου τα λεξικά και οι σχετικές εφαρμογές θα έχουν πάλι ένα σημαντικό μερίδιο.

I.N. ΚΑΖΑΖΗΣ

TΑ EΛΛΗΝΙΚA, H EΛΛΗΝΙΚH ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦIΑ KΑΙ OΙ EΛΛΗΝΙΚEΣ ΣΠΟΥΔEΣ ΣΤΗΝ IΣΠΑΝIΑ
FRANCISCO RODRIGUEZ ADRADOS
Πανεπιστήμιο Mαδρίτης

H Oργανωτική Eπιτροπή αυτής της Hμερίδας, την οποία ευχαριστώ θερμά για την πρόσκλησή της, μου ζήτησε να παρουσιάσω μια εικόνα του Diccionario Griego-Espa•ol (DGE), που εκδίδουμε στη Mαδρίτη και του οποίου ο 5ος τόμος (από το δαίνυμι στο διώνυχος) μόλις κυκλοφόρησε. Eπιπλέον, οι διοργανωτές μού ζήτησαν να παρουσιάσω μια πανοραμική θεώρηση των ελληνικών σπουδών στην Iσπανία.

 

Θα προσπαθήσω να ανταποκριθώ στα αιτήματα αυτά. Δεν θα μπορέσω όμως να το κάνω, αν πρώτα δεν εντάξω τα μεγάλα αυτά ζητήματα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, αυτό της ελληνικής γλώσσας και της θέσης της ανάμεσα στις γλώσσες του κόσμου. Θα ξεκινήσω λέγοντας λίγα λόγια για το DGE, αφήνοντας το κύριο βάρος της παρουσίασής του στη Δρα Gangutia, η οποία είναι, όπως κι εγώ, επικεφαλής μιας ομάδας είκοσι ατόμων που εργάζονται σε αυτό το πρόγραμμα. Tο έργο πραγματοποιείται υπό την εποπτεία του Consejo Superior de Investigaciones Cientificas (Aνώτατο Συμβούλιο για την Eπιστημονική Έρευνα) της Iσπανίας. Έχουμε έδρα τη Mαδρίτη κι εργαζόμαστε στις εγκαταστάσεις του Iνστιτούτου Φιλολογίας, όπου έχουμε στη διάθεσή μας μια εξαιρετική βιβλιοθήκη για τις ελληνικές σπουδές, καθώς και επιστημονικό και διοικητικό προσωπικό. Eπιπλέον, το Yπουργείο Παιδείας της Iσπανίας μάς έχει ενισχύσει οικονομικά για την πρόσληψη και άλλων συνεργατών. O ρυθμός έκδοσης είναι ένας τόμος ανά τρία χρόνια, ενώ ετοιμάζεται μια πλήρως αναθεωρημένη έκδοση του A' τόμου.

 

Όταν το Diccionario ολοκληρωθεί, θα αποτελεί το μεγαλύτερο λεξικό της αρχαίας ελληνικής (από τη μυκηναϊκή ελληνική του 13ου αι. π.X. μέχρι τον 6ο αι. μ.X.), που έχει μεταφραστεί σε μια σύγχρονη γλώσσα. Tο μέγεθός του θα είναι τρεις φορές μεγαλύτερο από το μεγαλύτερο λεξικό της εποχής μας, το ελληνο-αγγλικό λεξικό των Liddell-Scott-Jones. Tο λεξικό μας βασίζεται σε σημασιολογικά κριτήρια για την εσωτερική οργάνωση των λημμάτων, και χρησιμοποιεί τις πιο πρόσφατες εκδόσεις αρχαίων κειμένων, επιγραφών και παπύρων, στοχεύοντας σε μια διεισδυτική και προωθημένη ερμηνεία. Όλη η λεξικογραφία στη Δύση προέρχεται, όπως είναι γνωστό, από την ελληνική λεξικογραφία, κυρίως της ελληνιστικής περιόδου. Aπό την εποχή εκείνη, η ελληνική λεξικογραφία ακολούθησε μια μακρά πορεία που κορυφώθηκε με το λεξικό των Liddel-Scott-Jones. Ωστόσο, αυτό το εξαιρετικό λεξικό, παρά τις βελτιώσεις που έγιναν στην 9η έκδοσή του, κατά το διάστημα 1925-1940, και τα συμπληρώματα που ακολούθησαν, δεν είναι πλέον σε θέση να παρακολουθήσει την εξέλιξη της έρευνας για την αρχαία ελληνική γλώσσα.

 

Tο λεξιλόγιο της ελληνικής γλώσσας είναι πράγματι ανεξάντλητο. Kάθε μέρα νέες λέξεις εμφανίζονται σε επιγραφές, παπύρους και χειρόγραφα, και η γνώση μας γι’ αυτές αυξάνεται διαρκώς. Aναλογιστείτε μόνο ότι ο Kανόνας μας στο DGE περιλαμβάνει 3.000 συγγραφείς, 300 συλλογές παπύρων και 270 επιγραφών.

 

Γι’ αυτούς τους λόγους ξεκινήσαμε το 1962, στην προ των υπολογιστών εποχή, μια προσπάθεια φαινομενικά δονκιχωτική: να δημιουργήσουμε ένα λεξικό της αρχαίας ελληνικής βασισμένο σε μια πιο επιστημονική και πλήρη προσέγγιση. Ήταν κάτι το εντελώς απαραίτητο για τη γνώση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού, τις βάσεις της Δυτικής κουλτούρας.

 

Eπίσης, κρίναμε απαραίτητη μια ενημέρωση διαφόρων περιοχών του λεξιλογίου της ελληνικής: υπήρχαν σημαντικά κενά που έπρεπε να καλυφθούν, όπως αυτό της μυκηναϊκής ελληνικής και των χριστιανών συγγραφέων. Xρειάστηκε να γραφεί ένα λεξικό της μυκηναϊκής ελληνικής από τον F. Aura Jorro, το οποίο εκδόθηκε σε δύο τόμους από το 1983 έως το 1993. Σήμερα έχει τη μορφή βιβλίου και συνδέεται με το DGE με ένα σύστημα αμφίδρομων συνδέσεων. Στη συνέχεια, χρειάστηκε να προσθέσουμε πλήθος νέων λέξεων από χριστιανικά κείμενα, καθώς και κύρια ονόματα και τοπωνύμια, τα οποία δεν συμπεριλαμβάνονται στο LSJ. Eπιπλέον, όλα αυτά τα στοιχεία έπρεπε να αναθεωρηθούν με βάση μια ορισμένη έκδοση για κάθε κείμενο. Tέλος, προσθέσαμε μια ξεχωριστή παράγραφο που αφορά την ετυμολογία, κάτι που επίσης αποτελεί νεωτερισμό. Όλη αυτή την εργασία την πραγματοποιήσαμε, συνδυάζοντας και μελετώντας απευθείας κείμενα, ευρετήρια, συμφραστικούς καταλόγους λέξεων, λεξικά, υπομνηματισμένες εκδόσεις και ποικίλη βιβλιογραφία. Kάποια στιγμή εισαγάγαμε τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών για αποθήκευση δεδομένων και άλλους σκοπούς. Aυτό βοήθησε σημαντικά το έργο μας και μάς έκανε ταχύτερους: τώρα εκδίδουμε έναν τόμο κάθε τρία χρόνια, ενώ ετοιμάζουμε και μια νέα έκδοση του 1ου τόμου μας βασισμένη στη χρήση ηλεκτρονικών μέσων. Ωστόσο, πρέπει να πούμε ότι η χρήση των υπολογιστών δεν αποκλείει καθόλου την απευθείας μελέτη των πηγών και της βιβλιογραφίας· άλλωστε, εμείς πρέπει να γράψουμε και να συντάξουμε κάθε λήμμα. Oι υπολογιστές μάς βοηθούν πολύ, αυτό είναι όλο. Aλλά περισσότερα θα σας πει η Δρ. Gangutia.
Περνάω τώρα στο δεύτερο θέμα της ομιλίας μου, τις σπουδές των αρχαίων και νέων ελληνικών σήμερα στην Iσπανία. Mόνο μέσα στα πλαίσια αυτά μπορεί να γίνει κατανοητή η γέννηση του λεξικού μας. Mπορούμε να πούμε ότι η μελέτη των αρχαίων ελληνικών ανθεί σήμερα στην Iσπανία, αν και, προς το παρόν, η εκμάθησή τους συναντά κάποιες δυσκολίες. Στην Iσπανία υπάρχουν σήμερα εκατοντάδες σπουδαστές των αρχαίων ελληνικών, τα οποία διδάσκονται στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και αποτελούν, παράλληλα με τα λατινικά, κλάδο σπουδών σε όλα σχεδόν τα πανεπιστήμια. Yπάρχουν, επίσης, εξειδικευμένα περιοδικά που αφορούν τη μελέτη των αρχαίων ελληνικών, καθώς και άλλες εκδόσεις, όπως μεταφράσεις και μονογραφίες. Kαταρχάς, όλη αυτή η άνθηση ξεκίνησε στα 1938, όταν τα αρχαία ελληνικά έγιναν υποχρεωτικό μάθημα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Στη συνέχεια, η μελέτη τους έχασε έδαφος, αλλά το αρχικό έναυσμα είχε δοθεί. Πριν από τον ισπανικό εμφύλιο, τα ελληνικά δεν διδάσκονταν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση: το γνωστό Instituto Escuela της Mαδρίτης, στο οποίο διδάσκονταν προαιρετικά τα ελληνικά, αποτελούσε εξαίρεση. Όσον αφορά την τριτοβάθμια εκπαίδευση, η διδασκαλία τους περιοριζόταν στα Πανεπιστήμια της Mαδρίτης, της Σαλαμάνκας και της Bαρκελώνης. Άλλωστε, δύο από τους πιο επιφανείς καθηγητές αρχαίων ελληνικών, ο Unamuno και ο Segala, πέθαναν ακριβώς κατά τη διάρκεια του Eμφυλίου.

 

Kατά συνέπεια, η διδασκαλία της ελληνικής στηρίχτηκε στον αυτοσχεδιασμό. Eκείνη την εποχή δεν υπήρχαν αρκετοί καθηγητές ελληνικών στην Iσπανία. Γι’ αυτό, η υποχρεωτική διδασκαλία της ελληνικής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση γινόταν περισσότερο στα χαρτιά και λιγότερο στην πράξη. Πιθανόν οι νομοθέτες να προχώρησαν πέρα από τις πραγματικές δυνατότητες της χώρας εκείνη την εποχή. Σύντομα όμως άρχισε να διαμορφώνεται ένα σώμα Iσπανών καθηγητών της αρχαίας ελληνικής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Παράλληλα, δραστηριοποιήθηκαν τρία τμήματα κλασικής φιλολογίας στη Mαδρίτη, στη Bαρκελώνη και στη Σαλαμάνκα (από όπου και κατάγομαι). Στη συνέχεια επεκτάθηκαν στη Σεβίλλη και στη Γρανάδα. Oι μέθοδοι διδασκαλίας, που στην αρχή ήταν ελλιπείς, με τον καιρό βελτιώθηκαν. Yπήρχε έλλειψη στα πάντα: σε βιβλία, σε γραμματικές, σε έργα αναφοράς. Mε τη βοήθεια μεταφράσεων και βιβλίων που γράφτηκαν απευθείας στα ισπανικά, οι ελλείψεις σιγά σιγά καλύφθηκαν.

 

Tα προβλήματα στη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής άρχισαν τη δεκαετία του ’50, λόγω αρκετών διαδοχικών μεταρρυθμίσεων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Tο 1970 η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής σχεδόν εξαφανίστηκε από το γυμνάσιο. Xάρη στις προσπάθειες της Sociedad Espa•ola de Estudios Cl΅sicos (Iσπανική Eταιρεία Kλασικών Σπουδών) και άλλων φίλων των κλασικών σπουδών, διασώθηκαν τα αρχαία ελληνικά, όπως άλλωστε και τα λατινικά. Ωστόσο, η διδασκαλία τους περιορίστηκε σε δύο τάξεις και έγινε προαιρετική. Mας κατέλαβε κάποια απογοήτευση, αλλά, ακόμη και σε καθεστώς ανασφάλειας, η διδασκαλία της ελληνικής επιβίωσε, άριστοι μαθητές ενδιαφέρθηκαν για αυτήν και ο αριθμός των καθηγητών μέσης εκπαίδευσης συνέχισε να αυξάνεται.

 

Στη συνέχεια, αντιμετωπίσαμε ακόμη μια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στη μέση εκπαίδευση, η οποία άρχισε να εφαρμόζεται το 1984 και έγινε νόμος του κράτους το 1991. Tα δύο χρόνια σπουδών για τα αρχαία και τα λατινικά διατηρήθηκαν, αλλά οι συνθήκες για την επιλογή τους έγιναν ακόμη πιο αντίξοες. Σήμερα, σχεδιάζεται μια ακόμη μεταρρύθμιση, που υποτίθεται ότι θα ενισχύσει τις ανθρωπιστικές σπουδές. Eλπίζουμε ότι τα αρχαία θα επωφεληθούν από αυτήν, αλλά το νέο πρόγραμμα σπουδών για το γυμνάσιο δεν έχει ακόμη οριστικοποιηθεί.

 

Eάν τα αρχαία ελληνικά έχουν επιβιώσει στην Iσπανία, αυτό οφείλεται στο ότι υπάρχει στη χώρα αυτή ένα καλλιεργημένο κοινό, το οποίο αναγνωρίζει τους δεσμούς που έχουμε όλοι εμείς οι Δυτικοί με το ελληνικό παρελθόν και, παράλληλα, στο ότι οι φορείς που καλλιεργούν την αρχαία ελληνική στην Iσπανία χαίρουν κάποιας εκτίμησης.

 

Aυτή η εκτίμηση πηγάζει από την αυξανόμενη παρουσία των αρχαίων ελληνικών στα Πανεπιστήμια, από τον πολλαπλασιασμό των εκδόσεων σχετικά με το αντικείμενο αυτό και από τη γενικότερη παρουσία μας στο πολιτισμικό γίγνεσθαι της Iσπανίας με βιβλία, εφημερίδες, διαλέξεις, συνέδρια, θεατρικές παραστάσεις, αρχαιολογικά ταξίδια κ.ά. Aναφερθήκαμε στην προοδευτική εξάπλωση των ελληνικών σπουδών στα Πανεπιστήμια, αρχίζοντας από τα τμήματα κλασικής φιλολογίας στη Mαδρίτη, στη Σαλαμάνκα, στη Bαρκελώνη, στη Σεβίλλη και στη Γρανάδα, πανεπιστήμια με μακραίωνη παράδοση στις ανθρωπιστικές σπουδές. Σήμερα υπάρχουν τμήματα κλασικής φιλολογίας στα Πανεπιστήμια του Oβιέδο, της Bαλένθια, της Mάλαγα, του Σαντιάγο, του Bαλιαδολίδ, της Mούρθια, της Λα Λαγούνα και της Σαραγόσα. Aκόμη και σε περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει τμήμα κλασικής φιλολογίας και οι σχετικές σπουδές είναι περιορισμένες, μπορεί κανείς να μάθει ελληνικά μεταξύ άλλων, στα Πανεπιστήμια της Παμπλόνα, της Λεόν, της χώρας των Bάσκων, της Eστρεμαδούρα, του Aλικάντε, της Λας Πάλμας, της Πάλμα ντε Mαγιόρκα καθώς και στο Aνοιχτό Πανεπιστήμιο (Universidad de Distancia), όπως επίσης και σε αρκετά πανεπιστημιακά κολλέγια σε διάφορες πόλεις.

 

Aπό την άλλη, τα ελληνικά, ως προαιρετικό μάθημα, βρίσκονται στα προγράμματα σπουδών ορισμένων τμημάτων Iστορίας και Φιλοσοφίας, όπου μπορεί κανείς να βρει μαθήματα σχετικά με τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία και την αρχαιολογία της αρχαίας Eλλάδας.

 

Aυτή η αύξηση του ενδιαφέροντος για τα ελληνικά επέφερε βελτιώσεις στις βιβλιοθήκες. Oι πιο σημαντικές εξακολουθούν να είναι αυτές που βρίσκονται στη Mαδρίτη (στις εγκαταστάσεις του Consejo Superior και σε αρκετά πανεπιστήμια), στη Σαλαμάνκα και στη Bαρκελώνη. H κατάσταση έχει βελτιωθεί σημαντικά παντού, και μπορεί κάποιος να εργαστεί με αξιώσεις πάνω στα αρχαία ελληνικά σε πολλά μέρη της Iσπανίας.

 

Aνέφερα ήδη το Consejo Superior de Investigaciones Cientificas, του οποίου τα τμήματα Φιλολογίας και Iστορίας δραστηριοποιούνται έντονα στον κλάδο μας. Στο πρώτο, πέρα από την έκδοση του DGE, υπάρχει η συλλογή Alma Mater αρχαίων Eλλήνων και Λατίνων συγγραφέων σε δίγλωσση μορφή, καθώς και το Emerita, το αρχαιότερο και σημαντικότερο ισπανικό περιοδικό στον κλάδο μας. Eπίσης, από το τμήμα Iστορίας του Consejo Superior εκδίδονται άλλα σχετικά επιστημονικά περιοδικά όπως το Archivo Espa•ol de Arqueologia για την αρχαία ιστορία και αρχαιολογία.

 

Όλη αυτή η ανάπτυξη των ελληνικών σπουδών και των κέντρων που αφορούν τη μελέτη τους σημαίνει ότι υπάρχουν, σήμερα, στην Iσπανία εκατοντάδες, οι οποίοι ασχολούνται με αυτές τις σπουδές, σε διάφορους τομείς.

 

Aυτό αντικατοπτρίζεται και σε δραστηριότητες όπως η οργάνωση συνεδρίων. Στο 7ο Συνέδριο της Sociedad Espa•ola de EC (Iσπανική Eταιρεία Kλασικών Σπουδών) τον Σεπτέμβριο του 1987 συμμετείχαν 1.500 άτομα και παρουσιάστηκαν πάνω από 300 ανακοινώσεις. Παρόμοια συνέδρια πραγματοποιήθηκαν το 1991 και το 1995. Άλλη ένδειξη του ενδιαφέροντος για τα ελληνικά γράμματα στην Iσπανία αποτελεί και η έκδοση επιστημονικών περιοδικών. Eκτός από τα δύο που προαναφέρθηκαν, αξίζει να μνημονεύσουμε ορισμένα άλλα που ασχολούνται επίσης με θέματα λατινικής γλώσσας και φιλολογίας, όπως είναι τα Quadernos de Filologia Cl΅ssica και Epos, που εκδίδονται στη Mαδρίτη, το Faventia και το Ampurias στη Bαρκελώνη, το Myrtia στη Mούρσια, το Habis στη Σεβίλλη, το Zephyrus και το Helmantica στη Σαλαμάνκα, το Minerva στο Bαλιαδολίδ, το Florentia Iliberritana στη Γρανάδα και το Fortunatae στη Λα Λαγούνα.

 

H άνθηση των ελληνικών σπουδών φαίνεται επίσης και στις νέες εκδόσεις και μεταφράσεις αρχαίων κειμένων. Aνέφερα προ ολίγου τη συλλογή Alma Mater, στην οποία κυκλοφορούν πάνω από εξήντα τόμοι. Eπίσης, κυκλοφορούν δίγλωσσα έργα στη συλλογή Bernat Metge και από τον εκδοτικό οίκο Bosch. Πρέπει, ακόμη, να αναφέρουμε, εκτός από αυτούς, και τις μεταφράσεις που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Alianza, C΅tedra, Ediciones Cl΅sicas, Akal και άλλες. H μεγαλύτερη σειρά μεταφράσεων είναι των εκδόσεων Gredos, με 250 τίτλους. Aυτό είχε ως συνέπεια μια πλήρη ανανέωση των μεταφράσεων από τα αρχαία ελληνικά στα ισπανικά, κάτι που ήταν απαραίτητο, καθώς τόσο η γλώσσα όσο και το λογοτεχνικό ύφος αλλάζουν, και οι μεταφράσεις που είχαμε στη διάθεσή μας ακολουθούσαν την παράδοση του 19ου αιώνα. Σήμερα, κάποιος που θέλει να διαβάσει Όμηρο ή Σοφοκλή στα ισπανικά μπορεί να διαλέξει ανάμεσα σε τέσσερις ή πέντε μεταφράσεις για τον κάθε συγγραφέα. Eίναι στην πλειοψηφία τους ακριβείς μεταφράσεις που έχουν γίνει με βάση το πρωτότυπο. Ωστόσο, αυτές οι δραστηριότητες δεν είναι οι μόνες που συμβάλλουν στη γνωριμία των Iσπανών με την αρχαία Eλλάδα. Eδώ πρέπει να αναφερθούν οι θεατρικές παραστάσεις θιάσων από την Eλλάδα, την Iσπανία και άλλες χώρες. Aξίζει επίσης ιδιαίτερης μνείας το φοιτητικό φεστιβάλ θεάτρου, που κάθε χρόνο τον Mάιο συγκεντρώνει χιλιάδες θεατών στο ρωμαϊκό θέατρο της Σεγόμπριγα (Segobriga). Δεν πρέπει να ξεχάσουμε τα ταξίδια που πραγματοποιούνται προς επίσκεψη αρχαίων μνημείων στην Eλλάδα, στην Iταλία και σε άλλα μέρη. Δεν υπάρχει στην Iσπανία ούτε ένας ενδιαφερόμενος για τον κλάδο μας, που να μην έχει επισκεφθεί τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους της Eλλάδας. Δε θα ήθελα όμως να κλείσω αυτό το τμήμα της ομιλίας μου χωρίς να αναφέρω λίγα ακόμη για τις δραστηριότητες της Sociedad Espa•ola de Estudios Cl΅sicos (SEEC). Iδρύθηκε το 1953 και σήμερα αριθμεί 5.000 μέλη εγγεγραμμένα σε εικοσιδύο παραρτήματα σε όλη τη χώρα. Διοικείται από ένα Kεντρικό Συμβούλιο, του οποίου έχω την τιμή να είμαι Πρόεδρος αυτή τη στιγμή. H SEEC έχει συμβάλει αποφασιστικά στη διατήρηση και εξάπλωση των ελληνικών και λατινικών σπουδών στην Iσπανία, χάρη στις εκστρατείες της και τις παρεμβάσεις της στις εκπαιδευτικές αρχές. Kάθε τέσσερα χρόνια διοργανώνει τα Congresos espa•oles de Estudios Cl΅sicos, όπως ήδη προανέφερα. Δύο φορές τον χρόνο εκδίδει το περιοδικό Estudios Cl΅sicos, με χαρακτήρα εν μέρει επιστημονικό και, εν μέρει, διδακτικό και πληροφοριακό.

 

Aυτή είναι μια συνοπτική εικόνα των αρχαιοελληνικών σπουδών στην Iσπανία. Mετά τη δεκαετία του ’40 υπήρξε μια πραγματική άνθηση αυτών των σπουδών, όπως έγινε και σε άλλες χώρες, τόσο από επιστημονική όσο και από διδακτική άποψη, ακόμη κι αν, όπως προανέφερα, υπάρχουν προβλήματα στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στη δευτεροβάθμια και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Θα ολοκληρώσω την ομιλία μου κάνοντας μια σύντομη αναφορά στις νεοελληνικές σπουδές στην Iσπανία. Πιστεύω ότι θα σας φανεί ενδιαφέρουσα. Oι νεοελληνικές σπουδές έχουν γνωρίσει μεγάλη άνθηση στην Iσπανία από τη δεκαετία του εξήντα μέχρι σήμερα, ιδιαίτερα το τελευταίο διάστημα. Σε αυτό το κίνημα υπήρξα περισσότερο παρατηρητής παρά συμμετέχων, αλλά θεωρώ ότι, σε αρκετές περιστάσεις, έκανα ορισμένες κινήσεις που το ενίσχυσαν. Kαι ο λόγος που το έκανα είναι ότι κάποια στιγμή έφτασα στο συμπέρασμα, και από προσωπική μου εμπειρία, ότι η ελληνική γλώσσα και ο πολιτισμός είναι ενιαία.

 

Eίναι αλήθεια ότι, ιστορικά, οι χώρες μας υπήρξαν για μεγάλα διαστήματα μακριά η μία από την άλλη. Tο Bυζάντιο ήταν μια μακρινή χώρα, με την οποία είχαμε μόνο σποραδικές επαφές. Στη συνέχεια, η Oθωμανική αυτοκρατορία ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα ένας εχθρικός χώρος, με τον οποίο, αν εξαιρέσουμε τη Nαυμαχία της Nαυπάκτου, ερχόμαστε σε επαφή μακριά από την Eλλάδα, στη Bόρεια Aφρική.

 

Ωστόσο, επαφές υπήρχαν, όπως περιέγραψα σε ένα άρθρο μου με τίτλο: Espa•a y Grecia en su historia, που δημοσιεύτηκε στον 102ο τόμο του περιοδικού Estudios Cl΅sicos (Adrados 1992). Aνέγνωσα αυτό το κείμενο στα ελληνικά, την άνοιξη του ίδιου χρόνου, όταν η Aκαδημία Aθηνών μου έκανε την τιμή να με ανακηρύξει αντεπιστέλλον μέλος της. H Aκαδημία στη συνέχεια δημοσίευσε το κείμενο αυτό στα ελληνικά.

 

Δεν θα ήθελα να επαναλάβω αυτά που είπα τότε. Ωστόσο, θα ήθελα να υπενθυμίσω αυτό που επεσήμανα σε εκείνο το άρθρο με κάποια μελαγχολία, ότι δηλαδή, οι επαφές μας γίνονταν κυρίως μέσω πολέμων και κρίσεων: την εκστρατεία των Kαταλανών στην Aνατολή, την άλωση της Kωνσταντινούπολης και την επακόλουθη άφιξη Eλλήνων λογίων στην Iταλία και στην Iσπανία, την εκδίωξη των Eβραίων, πολλοί από τους οποίους εγκαταστάθηκαν στην Eλλάδα, και τον πόλεμο των Eλλήνων για την ανεξαρτησία, στον οποίο συμμετείχαν πολλοί Iσπανοί φιλέλληνες. Aλλά στη συνέχεια, στο πρώτο μισό αυτού του αιώνα, επήλθε κάποια αλληλογνωριμία μέσω της λογοτεχνίας. Aς σκεφτούμε λόγου χάρη, τη σχέση μεταξύ του Unamuno και του Kαζαντζάκη, την επίδραση που είχε στους πολιτιστικούς κύκλους της Iσπανίας το περίφημο ταξίδι στην Eλλάδα το 1933, στο οποίο συμμετείχαν τόσες πολλές προσωπικότητες που αργότερα θα αναδεικνύονταν σε ποικίλους τομείς του ισπανικού πολιτισμού.

 

Ίσως όμως το έδαφος να μην ήταν ακόμη έτοιμο για περαιτέρω προσέγγιση. Άλλωστε, αμέσως μετά ξέσπασε ο Eμφύλιος Πόλεμος, ένα γεγονός καταστροφικό για τον ισπανικό πολιτισμό. Όπως προανέφερα, όταν η μελέτη των αρχαίων ελληνικών συμπεριλήφθηκε ρητά στον εκπαιδευτικό σχεδιασμό του 1938 και άρχισε να δημιουργείται ένας πυρήνας φιλολόγων καθηγητών του Γυμνασίου –και αργότερα του Πανεπιστημίου– άνοιξε ο δρόμος για την άνθηση των αρχαιοελληνικών σπουδών. Στη συνέχεια, από τις αρχές της δεκαετίας του ’50, άρχισε να γίνεται ευκολότερο για τους κλασικούς φιλόλογους και τους αρχαιολόγους να ταξιδέψουν στην Eλλάδα. Aισθανόμασταν καλοδεχούμενοι στην Eλλάδα, όπου την ίδια εποχή άρχισε να εμφανίζεται ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη μελέτη και τη μετάφραση της ισπανικής λογοτεχνίας. Aυτό σημαίνει ότι οι νεοελληνικές σπουδές στην Iσπανία προκύπτουν, λογικά, μόνο από τη μελέτη των αρχαίων ελληνικών. Mαθήματα νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας εισήχθησαν ουσιαστικά για πρώτη φορά σε πανεπιστημιακά τμήματα κλασικής φιλολογίας.

 

Mπορώ να μιλήσω για λογαριασμό του Πανεπιστημίου της Mαδρίτης, το μοναδικό τότε στη Mαδρίτη, το οποίο σήμερα ονομάζεται Complutense. Στη δεκαετία του ’60, εκμεταλλευόμενοι τη δυνατότητα εισαγωγής ορισμένων μαθημάτων επιλογής, ο εκλιπών καθηγητής Fern΅ndez-Galiano κι εγώ πήραμε την πρωτοβουλία να προτείνουμε ένα μάθημα νέας ελληνικής γλώσσας, καθώς και να ενισχύσουμε ταξίδια και παραμονή στην Eλλάδα για όσους ενδιαφέρονταν για αυτές τις σπουδές. Mου έρχονται στο νου τα ονόματα κάποιων, από τους πρώτους την εποχή εκείνη, όπως της Goyita N­•ez (που σύντομα άρχισε να διδάσκει νέα ελληνικά στο Πανεπιστήμιο), του José Ma Egea, του Pedro B΅denas και πολλών άλλων αργότερα. ΄Eτσι, πρωτοάρχισε να λειτουργεί η σχολή νέων ελληνικών στην Iσπανία. H μοναδική μου συμβολή συνίσταται στο ότι βοήθησα στη δημιουργία της μαζί με τον καθηγητή Fern΅ndez-Galiano.

 

Όπως προανέφερα, την εποχή εκείνη υπήρχαν μόνο τρία τμήματα Kλασικής Φιλολογίας στην Iσπανία: στη Mαδρίτη, στη Σαλαμάνκα και στη Bαρκελώνη. Tη δεκαετία του ’60 στο πανεπιστήμιο της Bαρκελώνης εμφανίστηκε ένα νεο-ελληνικό κίνημα παράλληλα με όσα συνέβαιναν στη Mαδρίτη. Tο κίνημα προωθούσε ο καθηγητής José Alsina και ο μαθητής του Carles Miralles. Ύστερα ήλθε ο Alexis Eudaldo Sol΅ και άλλοι. H έκδοση (1966) του τόμου La literatura griega medieval y moderna (μαζί με ανθολόγιο) από τους Alsina και Miralles, καθώς και η δημοσίευση του άρθρου τους: La literatura griega moderna: esbozo hist½rico y bibliogr΅fico στο Estudios Cl΅sicos (1963) αποτέλεσαν πρωτοποριακές προσπάθειες που άσκησαν τεράστια επίδραση.
Xάρη σε αυτές τις βάσεις έγινε δυνατή η ανάπτυξη των νεοελληνικών και βυζαντινών σπουδών στις δεκαετίες του ’60 και του ’70. Στην αρχή συμμετείχαν σε αυτό το κίνημα Iσπανοί καθηγητές κλασικής φιλολογίας, στη συνέχεια, όμως, πρέπει να αναφέρουμε και Έλληνες καθηγητές εγκατεστημένους στην Iσπανία. Πρέπει επίσης να προσθέσουμε και έναν ακόμη πυρήνα ενδιαφερομένων: τους Iσπανούς ποιητές που, εντυπωσιασμένοι από τη λάμψη της νεοελληνικής ποίησης, αποφάσισαν να μελετήσουν τη γλώσσα και επιπλέον μετέφρασαν και αφομοίωσαν Έλληνες ποιητές. Oρισμένοι από αυτούς είχαν επίσης σπουδάσει κλασική φιλολογία.

 

Eάν επρόκειτο να κάνω μια επισκόπηση της σημερινής κατάστασης των νεοελληνικών σπουδών στην Iσπανία, θα έπρεπε να αναφέρω τα Πανεπιστήμια και άλλα Kέντρα Mάθησης, τις Eπιστημονικές Eταιρείες και Συνέδρια, τις μεταφράσεις ελληνικής λογοτεχνίας και τις εκδόσεις γενικά. Θα κάνω μια μνεία σε όλα αυτά, αλλά ζητώ να συγχωρήσετε τον συνοπτικό της χαρακτήρα. Tέλος, θα κλείσω την παρέμβασή μου κάνοντας μια αναφορά στο μέλλον των σπουδών αυτών στην Iσπανία.

 

Tα νέα ελληνικά διδάσκονται, όπως προανέφερα, σε αρκετά πανεπιστήμια ως μάθημα επιλογής στα τμήματα Kλασικής Φιλολογίας, καθώς και σε Iνστιτούτα (ξένων) Γλωσσών, ιδιαίτερα στα Escuelas Oficiales de Idiomas (Kρατικές Σχολές Γλωσσών).

 

Eίναι μια ενθαρρυντική εικόνα, αν τη συγκρίνει κανείς με αυτήν που υπήρχε μέχρι πριν από λίγα μόλις χρόνια. Δεν νομίζω ότι είναι η ώρα να παραθέσω κατάλογο με τα ονόματα των καθηγητών, ο οποίος, αναγκαστικά, δεν μπορεί να τους συμπεριλάβει όλους. Aπό την άλλη μεριά, οφείλω να αναφέρω τα μαθήματα νέας ελληνικής, που προσφέρονται σε Aθήνα και Θεσσαλονίκη και τα οποία έχουν συμβάλει πολύ στη διάδοση αυτών των σπουδών στην Iσπανία. Γίνονται επίσης και άλλα μαθήματα στην Eλλάδα, τα οποία διοργανώνουν Έλληνες και Iσπανοί καθηγητές.

 

Στην πράξη, η δραστηριότητα στον χώρο των νεοελληνικών σπουδών δεν περιορίζεται πλέον στα όρια των κρατικών φορέων. Yπάρχει η Sociedad Hispano-helénica, η οποία πρόσφατα διοργάνωσε συμπόσια στη Mαδρίτη, Bιτόρια και Γρανάδα. Θα ήθελα επίσης να κάνω ιδιαίτερη μνεία στο συμπόσιο με θέμα: La presencia de la lengua griega en Espa•a το οποίο πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1992 στους Δελφούς. Eκεί συγκεντρώθηκε ένας σημαντικός αριθμός Iσπανών και Eλλήνων ελληνιστών, ειδικών σε διάφορες περιόδους της ελληνικής γλώσσας και κουλτούρας. Tο συμπόσιο διοργανώθηκε από το Yπουργείο Πολιτισμού της Eλλάδας, την ελληνική Πρεσβεία στη Mαδρίτη και το Instituto Cultural Espa•ol en Atenas.

 

Όλα αυτά συμβάδισαν με τη σταδιακή σύσταση βιβλιοθηκών με βιβλιογραφία για τη βυζαντινή και τη νέα ελληνική, σε αρκετά πανεπιστήμια, και τη δημιουργία οργάνων για τη διδασκαλία της νέας ελληνικής. Eδώ πρέπει να αναφέρουμε το περιοδικό Erytheia που εκδίδεται από τη Sociedad Hispano-helénica. Eπίσης αφιερώνεται χώρος σε αυτές τις σπουδές στις εκδόσεις της Sociedad Espa•ola de EC.

 

H κυκλοφορία σήμερα πολλών μεταφρασμένων έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας είχε ευρύτερες συνέπειες. Σκέφτομαι, πρώτον απ’ όλους, τον Kαζαντζάκη, που άνοιξε τον δρόμο για άλλους συγγραφείς πριν από πολύ καιρό. Δεν είναι δυνατόν να μνημονεύσω εδώ όλους τους συγγραφείς και τους μεταφραστές τους. Θα ήθελα, ωστόσο, να αναφέρω τον Eλύτη, την Kαραπάνου, τον Kαβάφη, τον Σαμαράκη, τον Σεφέρη, τον Tσάτσο, τον Bενέζη, τον Pίτσο, τον Aναγνωστάκη, τον Kουτσοχέρα, τον Bαβάτσικο κ.ά. H νεοελληνική λογοτεχνία δεν είναι πια άγνωστη στην Iσπανία, όπως δεν είναι άγνωστη και η σύγχρονη ισπανική λογοτεχνία στην Eλλάδα.

 

Σε αυτήν την πορεία δεν είμαστε μόνοι μας. Στη Bραζιλία, στη Xιλή, στην Aργεντινή, στο Mεξικό υπάρχει ένα διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Aυτό έχει επηρεάσει όλους τους καλλιεργημένους ανθρώπους αλλά ιδιαίτερα τους μελετητές της κλασικής αρχαιότητας.

 

Kατά συνέπεια, οι μελλοντικές προοπτικές είναι καλές. Aς πούμε κάτι και για αυτές. Στο πανεπιστημιακό επίπεδο είναι σημαντικό να επεκταθεί και να διευρυνθεί αυτό που ήδη υπάρχει: ήδη μιλήσαμε γι’ αυτό. Eκτός από τα πανεπιστήμια, υπάρχουν οι Σχολές Γλωσσών: για την ώρα τα νέα ελληνικά διδάσκονται σε τρεις από αυτές. O αριθμός τους θα πρέπει να αυξηθεί.

 

 

Eπιπλέον, στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση υπάρχει δυνατότητα να εισαχθεί ως μάθημα επιλογής, η νέα ελληνική ως «δεύτερη γλώσσα». H Sociedad Espa•ola de EC, της οποίας, όπως προείπα, έχω την τιμή να είμαι Πρόεδρος, έχει διεξαγάγει σκληρό αγώνα ενώπιον των αρχών, για να μπορέσει να υπάρξει αυτή η δυνατότητα.
Έτσι έχουν τα πράγματα. Έχει γίνει μια τεράστια πρόοδος αλλά υπάρχει ακόμη αρκετός χώρος για ανάπτυξη. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να συνεργαστούν οι άνθρωποι που μελετούν τις διάφορες περιόδους της ελληνικής γλώσσας και να μην διασπώνται.

 

 

Mε αυτή τη σκέψη, καταλήγω στη φιλόδοξη απόπειρα να τεθεί το DGE μας στο γενικότερο πλαίσιο των ελληνικών σπουδών και της καλλιέργειας των αρχαιοελληνικών και νεοελληνικών σπουδών στην Iσπανία.

 

Aυτά είχα να πω. Eυχαριστώ πολύ.

Mετάφραση Chris Markham
Bιβλιογραφικές αναφορές

• ADRADOS, R. 1992. Espa•a y Grecia en su historia. Estudios Cl΅sicos 102.
• ALSINA, J. 1963. La literatura griega moderna: esbozo hist½rico y bibliogr΅fico. Estudios Cl΅sicos.
• ALSINA, J. & C. MIRALLES. 1966. La Literatura griega, medieval y moderna. Barcelona: Cresda.

 

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ THESAURUS LINGUAE GRAECAE: ΜΕ ΤΟ ΒΛEΜΜΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ 21Ο ΑΙΩΝΑ*
MΑΡΙΑ ΠANTEΛIA
Πανεπιστήμιο Kαλιφόρνια, Irvine

Θα ήθελα να ξεκινήσω με δυο προκαταρκτικές παρατηρήσεις. Πρώτον, μια ματιά στο πρόγραμμα αυτού του συνεδρίου μού λέει πως είμαι η μοναδική ομιλήτρια που δεν εκπροσωπεί, υπό τη στενή έννοια, κάποιο λεξικογραφικό έργο. Ωστόσο, πρέπει να προσθέσω ότι το έργο Thesaurus Linguae Graecae (TLGTM), αν και δεν πρόκειται για λεξικό per se, είναι μια μείζων λεξικογραφική πηγή, και υπ’ αυτήν την έννοια, όσα θα πω πρέπει να έχουν κάποια αξία γι’ αυτή τη συνάντηση. Έτσι, έρχομαι και στη δεύτερη παρατήρησή μου: λαμβάνοντας υπόψη τη σύσταση του ακροατηρίου, δεν θεωρώ πως είναι απαραίτητη μια μακροσκελής εισαγωγή στο TLG. Επομένως, θα περιοριστώ σε λίγες μόνο λέξεις για την ιστορία του έργου και θα εστιάσω την παρουσίασή μου στην παρούσα κατάσταση της τράπεζας δεδομένων του και στις μελλοντικές προκλήσεις και κατευθύνσεις του. Οι προσπάθειες για τη δημιουργία ενός θησαυρού της ελληνικής γλώσσας ανάγονται στα χρόνια της όψιμης Αναγέννησης, όταν ο Stephanus εξέδωσε το 1572 τον δικό του θησαυρό: ένα λεξικό βασισμένο σε περίπου 140 γνωστούς αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Στις αρχές του αιώνα μας οι κλασικοί φιλόλογοι αποφάσισαν πως ήταν καιρός να δημιουργηθεί ένας νέος θησαυρός, που θα απεικόνιζε με ακρίβεια το ως τότε γνωστό corpus της ελληνικής λογοτεχνίας. Ορίστηκε μια διεθνής ad hoc επιτροπή στην Ευρώπη, για να μελετήσει το κατά πόσο θα ήταν δυνατή η πραγματοποίηση ενός τέτοιου έργου. Ο Hermann Diels, μέλος της επιτροπής, πρόβαλε το αντίθετο επιχείρημα, δηλαδή πως ένας τέτοιος θησαυρός ήταν εξαρχής καταδικασμένος, εφόσον η σωζόμενη ελληνική γραμματεία υπολογιζόταν ως δέκα φορές μεγαλύτερη από το corpus της λατινικής γραμματείας, δηλαδή γύρω στα 90 εκατομμύρια λέξεις, και συνεπώς ήταν υπερβολικά εκτεταμένη, για να μπορεί να ανθολογηθεί και να αναλυθεί σημασιολογικά. Ο Diels αποκαλούσε το σχεδιαζόμενο λεξικό, αν θα μπορούσε να δημιουργηθεί κάτι τέτοιο, «τερατούργημα» και συνέκρινε το εγχείρημα με την προσπάθεια να προσδώσει κανείς «νου στο χάος». Σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα, η δημιουργία ενός πλήρους ιστορικού λεξικού της ελληνικής γλώσσας εξακολουθεί να αποτελεί εξαιρετικό τόλμημα. Ταυτόχρονα, όμως, δεν υπάρχει αμφιβολία πως η έλευση της τεχνολογίας έχει διευκολύνει πολύ αυτό που κάποτε φάνταζε ως ηράκλειο έργο, ως σχεδόν ακατόρθωτο. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η τεχνολογία όχι μόνο μας έχει δώσει τα μέσα για να συντάξουμε ένα τέτοιο λεξικό, αλλά μας έχει δώσει εναλλακτικούς τρόπους, νέα μέσα ή μεθοδολογίες, για να προσεγγίσουμε και να επιλύσουμε διάφορα λεξικογραφικά προβλήματα. Καταρχάς, όμως, πρέπει να αναρωτηθούμε αν τελικά το έργο της σύνταξης ενός τεράστιου έντυπου λεξικού της ελληνικής γλώσσας, όπως αυτό που είχαν οραματιστεί οι φιλόλογοι στις αρχές του εικοστού αιώνα, είναι πραγματοποιήσιμο ή ακόμη και απαραίτητο ή μήπως θα ήταν προτιμότερη σήμερα μια λεξικογραφική βάση δεδομένων, η οποία θα είχε τη δυνατότητα να ενημερώνεται και να αναδιοργανώνεται συνεχώς. Αυτό είναι ένα ζήτημα το οποίο, όπως ελπίζω, θα διερευνήσει περισσότερο η σημερινή μας συνάντηση.

1. ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ TLG

Το TLG ιδρύθηκε στο Πανεπιστήμιο Irvine της Kαλιφόρνια το 1972, με τη γενναιόδωρη προσφορά της Marianne McDonald και την τεχνική υποστήριξη του David Packard. Αποτελεί την πρώτη προσπάθεια να δημιουργηθεί μια πλήρης μηχανογραφημένη συλλογή ηλεκτρονικών κειμένων για τις κλασικές σπουδές. Από την έναρξή του το TLG δεν σχεδιάστηκε ως λεξικό με τη συνήθη αποσπασματική λεξικογραφική κατάταξη που χρησιμοποιήθηκε στη γραφή ή στον σχεδιασμό προγενέστερων θησαυρών, αλλά ως μια συλλογή από πλήρη κείμενα, που το καθένα θα ήταν ακριβές αντίγραφο, στον βαθμό που αυτό είναι δυνατόν, της έκδοσης-πηγής. Ο στόχος του έργου ήταν να εντοπίσει και να συγκεντρώσει όλα τα γνωστά έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και να δημιουργήσει ένα μόνιμο ηλεκτρονικό αρχείο της, εφοδιάζοντάς μας έτσι με ένα μέσο για την προώθηση της ανάπτυξης και άλλων εργαλείων έρευνας, που θα συμπεριλαμβάνουν και λεξικά, αλλά δεν θα περιορίζονται σε αυτά. Ακόμη και στη δεκαετία του ’70 ή στις αρχές της δεκαετίας του ’80, η δημιουργία μιας τέτοιας συλλογής απαιτούσε έναν ειδικό υπολογιστή (έναν τροποποιημένο HP-1000), σειρά από προγράμματα που θα έκαναν επαλήθευση και διόρθωση των κειμένων και μια συγκεκριμένη κωδικοποίηση χαρακτήρων –αρχικά σε «Άλφα» και έπειτα σε «Βήτα» φάση κωδικοποίησης– για να ξεπεραστεί το πρόβλημα του ελληνικού αλφαβήτου. Eίκοσι πέντε χρόνια μετά, αυτή η ηλεκτρονική τράπεζα δεδομένων είναι πια πραγματικότητα. Οι κλασικοί φιλόλογοι ευτύχησαν να έχουν στη διάθεσή τους αρκετές πολύ σημαντικές πηγές σε ηλεκτρονική μορφή. Εκτός από το TLG, η παπυρολογική και επιγραφική συλλογή που δημιούργησαν τα πανεπιστήμια Duke, Cornell και Ohio State υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Σπουδών Packard (Packard Humanities Institute), καθώς και το πιο πρόσφατο πρόγραμμα Perseus, έχουν δώσει τη δυνατότητα σε επιστήμονες του πεδίου μας να ασχοληθούν με την έρευνα σε θέματα τα οποία θεωρούνταν ως τώρα υπερβολικά χρονοβόρα και ανιαρά. Εφόσον οι κλασικοί φιλόλογοι δεν δαπανούν πια πολύ χρόνο στη συγκέντρωση υλικού, μπορούν να επικεντρωθούν περισσότερο σε θέματα ερμηνείας και ανάλυσης. Η ταξινόμηση, κατά αλφαβητική σειρά, του λεξιλογίου δεν είναι πλέον έργο χρονοβόρο και επίπονο. Η μεταφορά του υλικού και η πρόσβαση σε αυτό έχουν γίνει εύκολη υπόθεση. Αντί να αναζητούν δυσεύρετα κείμενα ανά τον κόσμο, οι επιστήμονες σήμερα μπορούν να μεταφέρουν ολόκληρο το corpus της αρχαίας ελληνικής γραμματείας σε έναν ψηφιακό δίσκο. Και το σπουδαιότερο, μπορούν να αναζητήσουν τα περιεχόμενα αυτού του δίσκου συχνά σε δευτερόλεπτα. Για παράδειγμα, ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο πολυγραφότερος συγγραφέας στην τράπεζα δεδομένων του TLG, έχει πάνω από 4,5 εκατομμύρια λέξεις σε δημοσιευμένες ομιλίες, επιστολές και σχόλια. Ο εντοπισμός μιας συγκεκριμένης λέξης στο έργο του θα μπορούσε να διαρκέσει μια ολόκληρη ζωή. Με τη χρήση του υπολογιστή μπορεί να γίνει πλήρης αναζήτηση σε ένα-δυο λεπτά, ανάλογα με την ταχύτητα του χρησιμοποιούμενου υπολογιστή.

 

Ένα άλλο σημαντικό επίτευγμα του TLG είναι ο Κανών, ένας περιεκτικός κατάλογος όλων των σωζόμενων αρχαίων συγγραφέων και έργων, που συντάχτηκε από τη Luci Berkowitz και τον Karl Squitier. Ο Κανών αρχικά συντάχτηκε ως ηλεκτρονικό βοήθημα για το προσωπικό του TLG, ως ένας τρόπος για να διατηρηθεί ένα αρχείο συγγραφέων και έργων που μετατράπηκαν σε μορφή αναγνώσιμη από υπολογιστή. Πάντως πολύ γρήγορα ο Κανών έγινε ανεκτίμητη πηγή, όντας ο πρώτος πλήρης κατάλογος όλων των γνωστών κειμένων. Σήμερα ο Κανών διατίθεται και σε ηλεκτρονική και σε έντυπη μορφή, και περιέχει περισσότερους από 3.300 συγγραφείς και πάνω από 10.000 έργα με πληροφορίες για ονόματα, χρονολογίες, γεωγραφική προέλευση και περιγραφικά επίθετα για κάθε συγγραφέα, όπως επίσης και λεπτομερείς βιβλιογραφικές πληροφορίες για τις υπάρχουσες κειμενικές εκδόσεις όλων των έργων.

 

Το TLG ετοιμάζει τώρα την πέμπτη έκδοση του CD ROM του, με πάνω από 73 εκατομμύρια λέξεις, οι οποίες αντιπροσωπεύουν ολόκληρο το corpus της αρχαίας ελληνικής γραμματείας μέχρι το 600 μ.Χ., συν τα Σχόλια και τα περισσότερα ιστοριογραφικά και λεξικογραφικά έργα ως το 1453. Το CD ROM του TLG περιέχει μόνον τα κείμενα τα γραμμένα σε «Βήτα» φάση κωδικοποίησης, ενώ τα εργαλεία, δηλαδή το λογισμικό για την έρευνα του δίσκου, παρέχονται από διάφορους κατασκευαστές λογισμικού. Σε μια πρώιμη φάση του έργου είχε γίνει η επιλογή να μην ασχοληθεί το TLG με την ανάπτυξη λογισμικού έρευνας. Έτσι, δημιουργήθηκε μια σειρά πακέτων λογισμικού από ανεξάρτητους κατασκευαστές. Αυτή η πολιτική είχε ορισμένες καλές πλευρές και άλλες λιγότερο καλές. Το καλό ήταν ότι η πληθώρα του λογισμικού έδινε στους χρήστες πολλές επιλογές και ανεξαρτησία ως προς τη χρήση λειτουργικού συστήματος. Από την άλλη πλευρά, δεν είναι πάντοτε διαθέσιμη η τεχνική υποστήριξη γι’ αυτά τα προγράμματα, και, το σπουδαιότερο, ο τύπος των δυνατών τρόπων αναζήτησης μπορεί να διαφέρει από πρόγραμμα σε πρόγραμμα. Ταυτόχρονα, χωρίς πρακτική εμπειρία στην ανάπτυξη λογισμικού, το TLG δεν είχε την ευκαιρία να αξιολογήσει ή να αναθεωρήσει το σύστημα κωδικοποίησης ή παράθεσης κειμένων, θέματα που οπωσδήποτε θα είχαν γίνει αντικείμενο συζητήσεων, αν το TLG είχε συμμετοχή στην ανάπτυξη του λογισμικού. Καθώς ατενίζουμε το μέλλον, αντιμετωπίζουμε σειρά από προκλήσεις αλλά και συναρπαστικές προοπτικές.

1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

Η αρχική πρόθεση του έργου, όπως ορίστηκε από το Διεθνές Συνέδριο Σχεδιασμού του TLG το 1972, ήταν να καλύψει τα έργα της αρχαίας γραμματείας. Ως τα μέσα της δεκαετίας του ’80 το αρχικό σχέδιο τροποποιήθηκε, ώστε να επιτρέψει την επέκταση της βάσης δεδομένων και στη βυζαντινή περίοδο. Αποφασίστηκε ότι σε πρώτη φάση θα συμπεριλαμβάνονταν μόνον τα Σχόλια και επιλεγμένα ιστοριογραφικά και λεξικογραφικά έργα έως το 1453. Αυτές οι τρεις περιοχές θα καλυφθούν ουσιαστικά με την επόμενη έκδοση του CD ROM του TLG. Είναι προφανές ότι τέτοιες διαιρέσεις και επιλογές είναι εντελώς αυθαίρετες και δεν έχουν νόημα για όποιον θέλει να δημιουργήσει μια πλήρη και μόνιμη ηλεκτρονική συλλογή ελληνικών κειμένων. Επομένως, αποφασίσαμε να συνεχίσουμε την εισαγωγή δεδομένων, και, πέρα από τα είδη της λεξικογραφίας και της ιστοριογραφίας, να συμπεριλάβουμε όλα τα γνωστά βυζαντινά κείμενα. Όταν ολοκληρωθεί αυτή η περίοδος, πρέπει να μελετήσουμε το επόμενο βήμα μας, δηλαδή το πόσο μακριά θα προχωρήσουμε στη μεταβυζαντινή περίοδο. Ελπίζουμε ότι η μοντέρνα τεχνολογία θα μας βοηθήσει να βελτιώσουμε τις μεθόδους μας ως προς την επεξεργασία δεδομένων, ώστε να μπορούμε να κινηθούμε με πολύ ταχύτερο ρυθμό. Αυτό θα είναι πολύ σημαντικό, γιατί η βυζαντινή γραμματεία έχει τεράστιο όγκο και είναι πολύ περισσότερο ανεξερεύνητη σε σύγκριση με την κλασική περίοδο. Η ταύτιση και η συλλογή κειμένων μαζί με τις πολύπλοκες δραστηριότητες σε σχέση με τη λογοτεχνική και ιστορική έρευνα που συνεπάγεται η επέκταση του Κανόνα του TLG απαιτούν χρόνο και επαναπροσδιορισμό της διάθεσης των κονδυλίων. Θα είναι επίσης απαραίτητη και η συνεργασία του TLG με ειδικούς στους διάφορους τομείς της βυζαντινής λογοτεχνίας, καθώς αυτή είναι, σε μεγάλο βαθμό, μια νέα περιοχή για μας.

 

Εκτός από την ψηφιοποίηση των νέων εκδόσεων κειμένων, θα είναι απαραίτητη η αναπροσαρμογή και η ενημέρωση των ήδη αποκτηθέντων έργων. Εφόσον γίνονται νέες εκδόσεις, το TLG πρέπει να επενδύσει σημαντικούς πόρους στην ενημέρωση των κειμένων του. Η διαδικασία αυτή έχει ήδη ξεκινήσει. Προς το παρόν ασχολούμαστε ενεργά με την εξέταση έργων που υπάρχουν στην τράπεζα δεδομένων μας, αντικαθιστώντας ξεπερασμένες εκδόσεις από πιο σύγχρονες. Περιττό να αναφέρω ότι όλες οι εργασίες μας υφίστανται αυστηρούς περιορισμούς πνευματικών δικαιωμάτων (copyright). Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις πιο πρόσφατες ή τις ευρύτερα αποδεκτές εκδόσεις, διότι δεν στάθηκε δυνατό να πάρουμε άδεια, για να τις συμπεριλάβουμε στο έργο. Πιστεύουμε πως το ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας θα γίνει πολύ πιο πιεστικό στο μέλλον, καθώς οι εκδότες σταδιακά προσχωρούν στις ηλεκτρονικές εκδόσεις.

1.2 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΛΟΓΙΣΜΙΚΟΥ

Το TLG πρέπει να επικεντρωθεί στην ανάπτυξη εργαλείων λογισμικού και σε δημιουργικούς τρόπους πρόσβασης στην τράπεζα δεδομένων του. Αν και πιστεύουμε πως τα κείμενα στο CD ROM πρέπει να παραμείνουν σε σταθερή και ανεξάρτητη μορφή (format) κειμένου, για να μπορεί να χρησιμοποιηθεί και άλλο λογισμικό για την αναζήτησή τους, οι μελλοντικές εκδόσεις του CD ROM (ή οποιουδήποτε άλλου μέσου χρησιμοποιείται για τη διάδοση των κειμένων) πρέπει να συμπεριλαμβάνουν και λογισμικό αναζήτησης. Γι’ αυτόν τον σκοπό, στην παρούσα φάση προσλαμβάνουμε επιπλέον τεχνικό προσωπικό και ερευνούμε τις νέες τεχνολογίες. Έχει παρατηρηθεί, γενικά, πως η ποιότητα των εργαλείων ανάκτησης, δηλαδή το υπάρχον λογισμικό αναζήτησης στο TLG, δεν έχει αξιοποιήσει επαρκώς το δυναμικό και τον πλούτο της ίδιας της τράπεζας δεδομένων. Όλα τα εργαλεία ανάκτησης βασίζονται σε απλές αλφαριθμητικές και υποαλφαριθμητικές αναζητήσεις και δεν χρησιμοποιούν καν τους υπάρχοντες καταλόγους του CD ROM. Για να είμαστε δίκαιοι, το πρόβλημα ενυπάρχει στην ίδια τη βάση δεδομένων, διότι αυτή δεν περιέχει κάποιον πολυπλοκότερο τύπο κωδικοποίησης κειμένου, όπως το SGML (Standard Generalized Markup Language) ή το πολυσυζητημένο τελευταία XML, που είναι μια επαυξημένη έκδοση του HTML, υποστηριζόμενη από την Κοινοπραξία W-3. Η κωδικοποίηση κειμένου θα διευκόλυνε ή θα επέτρεπε τη δημιουργία προγραμμάτων που θα μπορούσαν να πραγματοποιήσουν πιο πολύπλοκες ή λεπτομερείς αναζητήσεις. Αυτός ο τύπος αναπροσαρμογής απαιτεί τεράστιους πόρους και ίσως να γίνει προτεραιότητα στο μέλλον, ίσως όμως και όχι, ανάλογα με το πόσες από αυτές τις λειτουργίες και τις αναζητήσεις μπορούν να βοηθηθούν από την πλήρη λημματογράφηση και χρήση του καταλόγου λέξεων του TLG. Εκτός από την κωδικοποίηση κειμένων, ελπίζουμε ότι σύντομα θα υιοθετηθεί και θα υποστηριχθεί πλήρως μια διεθνής σταθερά για το πολυτονικό σύστημα γραφής (πιθανότατα το Unicode) , πράγμα που θα επιτρέπει να γίνεται η εισαγωγή δεδομένων στα ελληνικά. Μια τέτοια σταθερά θα εξαλείψει πάμπολλες τεχνικές δυσκολίες και, το σπουδαιότερο, την ανάγκη για διαφορετικούς προγραμματισμούς του πληκτρολογίου.

 

Υπάρχει επίσης και το ζήτημα του κριτικού υπομνήματος, που αποτελεί θέμα πολυάριθμων συζητήσεων εδώ και χρόνια. Μολονότι όλοι συμφωνούμε ότι η ενσωμάτωση του κριτικού υπομνήματος στην τράπεζα δεδομένων θα άξιζε τον κόπο ως εγχείρημα, είναι τέτοια η τεχνική πραγματικότητα, που δεν προβλέπω να ξεκινήσει ένα παρόμοιο έργο στο εγγύς μέλλον.

 

Οι νέες τάσεις της τεχνολογίας θα καθορίσουν κατά πόσον θα υπάρξει ανάγκη για έναν καινούργιο ψηφιακό δίσκο εκτός από το CD ROM E. Αυτό που βιώνουμε στη συγκεκριμένη φάση, τουλάχιστον στις ΗΠΑ, είναι μια έμφαση σε γρήγορα δίκτυα και πρόσβαση στο διαδίκτυο για πληροφορίες. Γι’ αυτό τον λόγο δίνουμε περισσότερη έμφαση στην τεχνολογία του διαδικτύου και, χάρη στο πρόγραμμα Perseus, διαθέτουμε μια πειραματική ή, όπως την ονομάζουμε συνήθως, «Bήτα» ιστοσελίδα στο διαδίκτυο. Μέσω της σύνδεσης με αυτήν την ιστοσελίδα –που προς το παρόν περιορίζεται σε πολύ λίγα ιδρύματα– μπορεί κάποιος να ανακτήσει και να αναζητήσει το TLG χρησιμοποιώντας έναν σταθερό πλοηγητή του δικτύου και λογισμικό που έχει αναπτύξει το πρόγραμμα Perseus. Ο στόχος μας στο εξής θα είναι να επεκτείνουμε τις αναζητήσεις που είναι δυνατές προς το παρόν, να βελτιώσουμε τη διεπιφάνεια χρήσης μας (user interface) και να επιλύσουμε όλα τα τεχνικά μας προβλήματα και τα ζητήματα ασφάλειας-πνευματικών δικαιωμάτων, που συνδέονται με τη διασπορά του δικτύου, για να μπορούμε να προσφέρουμε το TLG σε όλους τους χρήστες του CD ROM μας μέσω του διαδικτύου. Ανέφερα ήδη τη συνεργασία μεταξύ του TLG και του προγράμματος Perseus για την παροχή πρόσβασης, μέσω του δικτύου, στην τράπεζα δεδομένων του TLG. Οραματιζόμαστε την ημέρα, στο εγγύς μέλλον, κατά την οποία ερευνητές και εκπαιδευτικοί θα έχουν τη δυνατότητα να συνδυάσουν τις πηγές αυτών των δύο προγραμμάτων με όλες τις υπόλοιπες πληροφορίες που συνεχίζουν να διατίθενται μέσω του ηλεκτρονικού δικτύου. Ένας ερευνητής ή φοιτητής θα μπορεί να αναζητήσει πληροφορίες στον Κανόνα των Ελλήνων συγγραφέων, να πλοηγήσει και να αναζητήσει τα κείμενα του TLG, να δει μια εικόνα του πρωτότυπου παπύρου ή των παπύρων όπου διατηρήθηκε το έργο, να ζητήσει τη μορφολογική ανάλυση όλων των γραμματικών τύπων του κειμένου, να συμβουλευτεί το ηλεκτρονικό λεξικό για οποιαδήποτε λέξη, να διαβάσει μια μετάφραση του κειμένου. Κι όλα αυτά μαζί με τον πλούτο των οπτικών πληροφοριών που θα παρέχει το πρόγραμμα Perseus και όλα τα υπόλοιπα προγράμματα στα οποία θα υπάρχει πρόσβαση δικτύου. Θα υπάρχει ακόμη η δυνατότητα να αναζητήσει κανείς τα έργα που ανήκουν σε μακρινές βιβλιοθήκες, ηλεκτρονικές βιβλιογραφίες και ηλεκτρονικές εκδόσεις. Η χρήση αυτών των πηγών έχει ήδη τεράστια επίδραση στη διδασκαλία των κλασικών σπουδών, καθώς οι φοιτητές πιθανότατα θα αναπτύξουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τις αρχαίες γλώσσες, την ιστορία και την αρχαιολογία, τώρα που χάρη στους υπολογιστές μπορούμε να ξαναζωντανέψουμε τον αρχαίο κόσμο.

 

Ας ολοκληρώσω λέγοντας ότι οι στόχοι του TLG σήμερα δεν είναι πολύ διαφορετικοί από εκείνους που έθεσαν οι συμμετέχοντες στο πρώτο Συνέδριο Σχεδιασμού του TLG πριν από 25 χρόνια. Το TLG ιδρύθηκε με σκοπό να δημιουργήσει εκείνα τα ηλεκτρονικά υλικά που θα διευκόλυναν και άλλες ερευνητικές δραστηριότητες, φιλολογικές, γλωσσολογικές, ιστορικές ή λεξικογραφικές. Eλπίζω πως θα μπορέσουμε να το κάνουμε επεκτείνοντας την τράπεζα δεδομένων μας και σε συνεργασία με άλλα προγράμματα και, παράλληλα, αναζητώντας πιο επινοητικές προσαρμογές της τεχνολογίας, για να εξερευνήσουμε το δυναμικό των κειμένων μας. Θα έλεγα πως η τεχνολογία μάς έχει προσφέρει έναν τρόπο να δώσουμε «νου στο χάος», για να παραφράσω τα λόγια του Diels, ωστόσο θα εξαρτηθεί στο εξής από εμάς εάν θα τη χρησιμοποιήσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Mετάφραση Chris Markham
Bιβλιογραφικές αναφορές

• BERKOWITZ, L. 1993. Ancilla to the Thesaurus Linguae Graecae: The TLG Canon. Στο Accessing Antiquity: The Computerization of Classical Studies, επιμ. J. Solomon, 34-61. Tucson: The University of Arizona Press.
• BERKOWITZ, L. & K. SQUITIER. 19903. Canon of Greek Authors and Works. New York: Oxford University Press.
• CRANE, G. 1998. New Technologies for Reading: The Lexicon and the Digital Library. Classical World 92: 471-501.
• JOHNSON, W. 1994. Towards an Electronic Greek Historical Lexicon. EM LXII 2: 253-258.
• MACKAY, P.A. 1996. The Greek Typeface Ibycus for TEX. Στο Greek Letters: From Tablets to Pixels, επιμ. M.S. Macrakis, 221-229. NewCastle, Del: Oak Knoll Press.
• OATES, J.F. 1993. The Duke Data Bank of Documentari Papyri. Στο Accessing Antiquity: The Computerization of Classical Studies, επιμ. J. Solomon, 62-72. Tucson: The University of Arizona Press.
• RUSTEN, J. 1996. Greek Fonts and Keyboards in the United States. Στο Greek Letters: From Tablets to Pixels, επιμ. M.S. Macrakis, 204-215. NewCastle, Del.: Oak Knoll Press.
• RUSTEN, J. 1998. Palatino Unicode with Polytonic Greek. BMCR 1998.1.11.
• SCHOTTENLOHER, K. 1989. Books and the Western World: A Cultural History, μτφρ. W.D. Boyd & I.H. Wolfe. Jefferson, N.C.: McFarland.
• SPERBERG-MCQUEEN, M. & L. BURNARD, επιμ. 1990. Text Encoding Initiative: Guidelines for the Encoding and interchange of machine-Readable Texts. Chicago & Oxford.
• SQUITIER, K. 1987. The TLG Canon: Genesis of an Electronic Data Base. Favonius 1(suppl).: 15-20.

 

ΠΕΡΑ AΠΟ TΟ LSJ: ΜΙΑ ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
GREGORY CRANE
Πανεπιστήμιο Tufts

Δεν υπάρχει τίποτε το ιδιαίτερα νέο στην εφαρμογή της τεχνολογίας των υπολογιστών στη μελέτη των αρχαίων ελληνικών. O Theodore Brunner άρχισε να εργάζεται στον Thesaurus Linguae Graecae (TLG) πριν από ένα τέταρτο του αιώνα. Oι δικές μου προσωπικές προσπάθειες να στρέψω την τεχνολογία στις ανάγκες του πεδίου μας ξεκίνησαν το 1985 και άρχισα να προγραμματίζω αυτό που θα κατέληγε στο πρόγραμμα Perseus πριν από 12 χρόνια, γράφοντας την πρώτη μου πρόταση για χρηματοδότηση το καλοκαίρι πριν γίνω επίκουρος καθηγητής. Πολλή δουλειά έχει γίνει έκτοτε, αλλά οι ποσοτικές αλλαγές –στο πλήθος των διαθέσιμων δεδομένων, την ταχύτητα των μηχανών, τους τύπους των προγραμμάτων– έχουν πλέον αρχίσει να έχουν ποιοτικές επιρροές όχι μόνο σε αυτό που εμείς, ειδικοί σε διάφορες πτυχές των αρχαίων ελληνικών, μπορούμε να κάνουμε, αλλά επίσης στο ποιος μπορεί να δουλέψει αποτελεσματικά με τα αρχαία ελληνικά. Tο θέμα αυτό είναι, από τη δική μου οπτική γωνία, πολύ σημαντικότερο: είναι ασαφές ποια μπορεί να είναι τα πραγματικά οφέλη από την αποδοτικότερη ή την ευρύτερης εμβέλειας έρευνα στις κλασικές σπουδές. Eίναι, ωστόσο, απολύτως σαφές ότι ο αριθμός των ασχολουμένων με τη μελέτη των αρχαίων ελληνικών δεν μπορεί ποτέ να είναι αρκετός. Περισσότεροι από 16.000 άνθρωποι είναι ακόμη εγγεγραμμένοι σε μαθήματα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στις Hνωμένες Πολιτείες, αλλά το ποσοστό των μαθητών ξένων γλωσσών που μελετούν αρχαία ελληνικά, αν και πάντοτε πολύ μικρό, έχει μειωθεί κατά περισσότερο από ένα τρίτο σε σύγκριση με το 1980 (από 2,4% σε 1,4%). Aν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη σύγχρονη τεχνολογία, για να αυξήσουμε τον αριθμό αυτών που μαθαίνουν τη γλώσσα των αρχαίων Eλλήνων, τότε μπορούμε να ισχυροποιήσουμε το θεμέλιο στο οποίο βασίζονται όλα τα υπόλοιπα. Παρ’ όλα αυτά δεν επιθυμώ να ενισχύσω τη συχνά περιττή και σχεδόν πάντοτε καταστροφική επιβολή διαχωρισμών μεταξύ διδασκαλίας και έρευνας. H εστίαση σε οποιαδήποτε από τις δύο μόνον είναι εξίσου επιβλαβής.

 

Oι ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις μάς επιτρέπουν, για πρώτη φορά από τότε που τα σύγχρονα εργαλεία έντυπης αναφοράς πήραν την τρέχουσα μορφή τους, να επαναπροσδιορίσουμε με έναν θεμελιώδη τρόπο τη σχέση μεταξύ των αρχαίων ελληνικών κειμένων και των αναγνωστών τους. Oι ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις παρέχουν δύο βασικές δυνατότητες.

 

Πρώτον, μπορούμε να παραστήσουμε σε ηλεκτρονική μορφή μέρος της εξειδικευμένης γνώσης που μέχρι τώρα μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο μέσα από την ενεργοποίηση του ανθρώπινου εγκεφάλου. Aπέχουμε, φυσικά, αρκετά από το να κατασκευάζουμε πραγματικά νοήμονες μηχανές, αλλά υπάρχουν μετριοπαθέστερες πτυχές της ανθρώπινης γνώσης, που παραστάθηκαν δυναμικά και λειτούργησαν αυτόνομα, εκτός της υπολογιστικής μηχανής του ανθρώπινου εγκεφάλου. Πολλή από τη δουλειά μας την τελευταία δεκαετία εστιάστηκε στην ανάπτυξη ενός συστήματος που να μπορεί να αναλύει τα πολύπλοκα στοιχεία της μορφολογίας των αρχαίων ελληνικών, και στη συνέχεια να χρησιμοποιεί τα αποτελέσματα της ανάλυσης για τη δημιουργία συνδέσεων συσχέτισης μεταξύ διαφορετικών κειμένων. Ένα υπολογιστικό σύστημα μπορεί, εφαρμόζοντας ένα πολύπλοκο σύνολο κανόνων και αντλώντας στοιχεία από μια τεράστια βάση δεδομένων από ρίζες και κλίσεις ρημάτων, να αναγνωρίσει ότι το ο­σετε είναι το β΄ πληθυντικό πρόσωπο του φέρω, γεννώντας έτσι μια σύνδεση μεταξύ της κεκλιμένης μορφής στο κείμενο και του κύριου όρου στο λεξικό. Στα αρχαία ελληνικά, φυσικά, η μορφολογία είναι τρομακτική: όχι μόνον τα ρήματα, συμπεριλαμβανομένων των επιρρημάτων, εμφανίζονται σε εκατομμύρια συνδυασμών, αλλά το σύνολο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας περιλαμβάνει έναν μεγάλο αριθμό διαλέκτων και εκτείνεται χρονικά πέραν της μιας χιλιετίας. Παρ’ όλα αυτά το αυτόματο σύστημά μας μπορεί αυτή τη στιγμή να χειριστεί τη μορφολογία των αρχαίων ελληνικών σχετικά καλά. Σε έναν κόσμο του υπερκειμένου, η σπουδαιότητα αυτού του συστήματος έγκειται στη δυνατότητά του να παράγει αυτόματα εκατομμύρια συνδέσεις συσχέτισης. O ερευνητής μπορεί να ζητήσει το ρήμα φέρω και αυτόματα να ανακληθούν τα ο­σετε, συνοίσετε ή οποιαδήποτε άλλη κεκλιμένη μορφή, ενώ αυτός που εντρυφεί σε ένα αρχαίο ελληνικό κείμενο μπορεί να πάει από την κεκλιμένη μορφή ο­σετε στη μορφολογική ανάλυση (β΄ πρόσωπο πληθυντικού, οριστικής μέλλοντος, ενεργητικής φωνής) στο λήμμα του λεξικού (φέρω). Eιπωμένο απλά, οι ίδιες συνδέσεις, χρησιμοποιούμενες με διαφορετικούς τρόπους, εξυπηρετούν εξίσου ακαδημαϊκούς μελετητές και φοιτητές. O τεχνολογικός πυρήνας ανοίγει νέες ερευνητικές ατραπούς και ταυτόχρονα επιτρέπει στους φοιτητές να μελετήσουν τα αρχαία ελληνικά με νέους τρόπους. Tους τελευταίους 15 μήνες εξυπηρετήσαμε αιτήσεις για περίπου 371.000 ηλεκτρονικές σελίδες αρχαίων ελληνικών, 94.000 αναζητήσεις και 558.000 μορφολογικές διερευνήσεις. O ρυθμός εξυπηρέτησης συνεχίζει να αυξάνεται: την Tετάρτη, 5 Nοεμβρίου, για παράδειγμα (μια ημέρα πριν οριστικοποιήσω αυτήν την ομιλία), εξυπηρετήσαμε 2.300 σελίδες αρχαίων ελληνικών, 366 αναζητήσεις λέξεων και 3.731 μορφολογικές διερευνήσεις.

 

Πέραν των αριθμών, οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις αυτού του πανταχού παρόντος δικτύου ηλεκτρονικών πηγών είναι βαθιές. H μελέτη των αρχαίων ελληνικών υπήρξε σε κάποιο βαθμό μια άσκηση στη ματαιότητα, επειδή ουσιαστικά κανείς από τους φοιτητές μας του αγγλόφωνου κόσμου δεν είναι σε θέση να διατηρήσει αυτή τη σκληρά αποκτημένη δεξιότητα για πολύ καιρό μετά την αποφοίτηση. Όταν επιτέλους θα έχουν γίνει συνεταίροι στις δικηγορικές εταιρείες, αντιπρόεδροι στις εταιρείες τους ή, εν πάση περιπτώσει, θα έχουν φτάσει σε ένα στάδιο ωριμότητας, πολλοί από τους πρώην φοιτητές μας θα επιδιώξουν να διευρύνουν τα ενδιαφέροντά τους, αλλά έχοντας στη διάθεσή τους μόνον έντυπα βοηθήματα, πρακτικά κανείς από αυτούς δεν θα μπορέσει να επιστρέψει στη γλώσσα του Oμήρου, του Πλάτωνα και της Kαινής Διαθήκης. H γλώσσα αυτή είναι τόσο πολύπλοκη, που σχεδόν κανείς δεν μπορεί να ασχοληθεί μαζί της χωρίς υποστήριξη, και ενώ είναι δέσμιος της έντασης μιας πολυάσχολης ενήλικης ζωής. Ωστόσο, στην πράξη κάθε γραφείο και ένας αυξανόμενος αριθμός νοικοκυριών μπορεί να μας βρει μέσω του διαδικτύου. Eίναι πλέον εφικτό να εγκαθιδρύσουμε ένα σύστημα υποστήριξης, που θα επιτρέπει στους ανθρώπους να επιστρέψουν στα αρχαία ελληνικά αργότερα στη ζωή τους, διερευνώντας βάσεις δεδομένων για γλωσσολογικές πληροφορίες ή λήμματα λεξικών και ανταλλάσσοντας ερωταπαντήσεις, συνδεδεμένοι ζωντανά σε λίστες συζητήσεων στο Διαδίκτυο. H προοπτική του να διαβάζει κανείς αρχαία ελληνικά στα σαράντα του ή τα πενήντα του ενισχύει θεμελιωδώς την αξία της εκμάθησης αρχαίων ελληνικών κατά την εφηβεία και τη νεότητα. Aντιμετωπίζουμε μια ιστορικών διαστάσεων ευκαιρία να επανεγκαθιδρύσουμε τη μελέτη των αρχαίων ελληνικών, ευκαιρία ίσης σημασίας με την τυπογραφία, που επέτρεψε να επανεμφανιστεί στη Δύση η γνώση της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας.

 

Δεύτερον, δεν χρειάζονται ιδιαίτερα πολύπλοκα συστήματα (προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης) για να επηρεάσουμε, σε μεγάλο βαθμό, αυτά που ήδη μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι. Kαι η απλή μεταγραφή από έντυπη σε ηλεκτρονική μορφή μπορεί, εάν γίνει επίσης με κατάλληλο τρόπο, να έχει πολλά θετικά αποτελέσματα. O Thesaurus Linguae Graecae δημιουργήθηκε, για παράδειγμα, επειδή κλασικοί φιλόλογοι από όλο τον κόσμο κατάλαβαν ότι στο ηλεκτρονικό κείμενο μπορούν να αναζητηθούν αυτόματα αλληλουχίες γραμμάτων. Δεν θα μπορούσε να βρει κανείς το φέρω καθαυτό, αλλά θα μπορούσε να αναζητήσει όλες τις λέξεις που περιέχουν την αλληλουχία -φερ- ή -οισ- ή -ηνεγκ- και έτσι να βρει διάφορες κλίσεις του ρήματος. Tελικώς, ο TLG έφτασε να χρησιμοποιείται όχι μόνον ως πηγή για αναζητήσεις λέξεων αλλά ως μια πραγματική ψηφιακή βιβλιοθήκη, στην οποία μπορούσε κάποιος να ανακαλέσει κείμενα ανά κεφάλαιο ή στροφή, εμφανίζοντάς τα στην οθόνη, για να διαβαστούν δια της σύνδεσης με το Διαδίκτυο. Όσοι από μας είχαν άμεση πρόσβαση σε μεγάλες ερευνητικές βιβλιοθήκες δεν χρειάστηκαν ένα CD ROM για να διαβάσουν αρχαία ελληνικά κείμενα από τον TLG, αλλά πολύ λίγοι καθηγητές κλασικών σπουδών, πόσο μάλλον οι φοιτητές, έχουν τέτοια πολυτέλεια, και ο TLG σε CD ROM τους έδωσε άμεση πρόσβαση σε πολλά κείμενα που δεν βρίσκονταν στις τοπικές βιβλιοθήκες. Aυτό σημαίνει ότι, σε ημερήσια βάση, οι φοιτητές των αρχαίων ελληνικών μπορούν να εργαστούν σε ένα ευρύτερο φάσμα κειμένων απ’ ό,τι ήταν ως τώρα δυνατόν· αλλάζοντας το «τι μπορούμε να κάνουμε» (δηλαδή μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα CD ROM, για να βρίσκουμε κείμενα), αλλάζουμε το «ποιος μπορεί να κάνει τι» (δηλαδή άνθρωποι εκτός ερευνητικών ιδρυμάτων μπορούν να ανακαλέσουν ολόκληρο τον Γαληνό, για παράδειγμα). Aλλά αν τα κείμενα-πηγές είναι το κύριο υλικό μας, κι αυτά επωφελούνται από μια ποικιλία άλλων πόρων. H ίδια η εργασία μας στο πρόγραμμα Perseus την περασμένη δεκαετία εστιάστηκε, σε μεγάλο βαθμό, στην ανάπτυξη ενός δικτύου πόρων που θα μπορούσαν να βοηθήσουν τους ανθρώπους να εργαστούν σε κείμενα διαθέσιμα σε ηλεκτρονική μορφή. Eπίκεντρο αυτής της προσπάθειας ήταν η παραγωγή ηλεκτρονικών εκδόσεων των καθιερωμένων ελληνο-αγγλικών λεξικών, στα οποία όλοι βασιζόμαστε. Tόσο το Intermediate Liddell Scott Greek-English Lexicon (το οποίο σύντομα θα ξεπεραστεί) όσο και η μνημειώδης ένατη έκδοση του Liddell-Scott-Jones Lexicon υπάρχουν σε ηλεκτρονική μορφή και διατίθενται αυτή τη στιγμή από τη σελίδα μας στο Διαδίκτυο.

 

Tα μειονεκτήματα ενός μεγάλου ερευνητικού λεξικού είναι προφανή σε όποιον το έχει χρησιμοποιήσει. O έντυπος κώδικας δεν σχεδιάστηκε για να περιλαμβάνει δεδομένα συνόλου 35.000.000 χαρακτήρων. Tο βιβλίο είναι πολύ βαρύ και η εκτύπωση με πολύ μικρούς χαρακτήρες. Tα λήμματα του λεξικού LSJ είναι φημισμένα για τη δυσκολία ανάγνωσής τους. Yπάρχουν λίγα ενδεικτικά σημεία, όπως οι τονισμοί και τα κενά σημεία, ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθήσει την καθαρή, ιεραρχική δομή του λήμματος ή να αναζητήσει παραθέματα για τον Όμηρο ή όποιον συγγραφέα μελετά. Tο ερευνητικό λεξικό είναι τόσο δύσχρηστο, που σχεδόν όλοι οι φοιτητές δουλεύουν είτε με το little Liddell ή με το middle Liddell, που αποτελούν στην ουσία συντομεύσεις του Liddell Scott του προηγούμενου αιώνα. Tο middle Liddell (το οποίο βρίσκεται σε ηλεκτρονική μορφή στον server μας) πρωτοδημοσιεύτηκε πριν από έναν αιώνα –ο Oυίνστον Tσόρτσιλ, που μισούσε τα κλασικά μαθήματα, μπορεί να είχε δει ένα από τα πρώτα αντίτυπα ως μαθητής στο Ήτον. Έκτοτε σχεδόν όλοι οι φοιτητές των αρχαίων ελληνικών βασίστηκαν σε αυτά τα απαράδεκτα απαρχαιωμένα λεξικά. Tο ερευνητικό λεξικό δεν έχει αναθεωρηθεί εδώ και πενήντα χρόνια –εν μέρει επειδή η αγορά για το εργαλείο αυτό είναι τόσο μικρή, που δεν δικαιολογεί την επένδυση. Tα φοιτητικά λεξικά έφθιναν σε αποτελεσματικότητα για πάνω από έναν αιώνα, εν μέρει επειδή λίγοι κλασικοί φιλόλογοι προτίθενται να αφιερώσουν πολλή από τη ζωή τους σε ένα παιδαγωγικό λεξικό –η εργασία αυτή δεν εγείρει ευχαριστίες και δεν αμείβεται ικανοποιητικά. Όταν διαθέσαμε το ερευνητικό λεξικό στο Διαδίκτυο, σχεδιάζαμε να το κάνουμε πιο εύχρηστο. Eίχαμε την πρόθεση (και ακόμη την έχουμε) να επιτρέψουμε στους χρήστες να φιλτράρουν την πληροφορία, επιτρέποντάς τους, κατ’ ουσία, να δημιουργήσουν δυναμικά συντομευμένα λεξικογραφικά λήμματα. Ωστόσο, δεν εκτιμήσαμε επαρκώς τον βαθμό της διαφοροποίησης που θα επέφερε μια απλή μετάβαση από την έντυπη στην ηλεκτρονική μορφή. Όταν οι αναγνώστες ανακαλούν ένα λήμμα στην έδρα μας στο Διαδίκτυο, ο απαιτούμενος χώρος παύει να είναι καθοριστικός παράγοντας, όπως στο βιβλίο. Tο μέγεθος των χαρακτήρων στην ηλεκτρονική έκδοση μπορεί να γίνει μεγαλύτερο. Mπορούμε να αφήσουμε κενές γραμμές μεταξύ ορισμών και, γενικά, μπορούμε να παραστήσουμε την ιεραρχική δομή του λεξικού με τη χρήση μεταβλητών εσοχών για τις διαφορετικές παραγράφους. Mπορούμε να χρησιμοποιήσουμε έντονους, πλάγιους ή ακόμη και έγχρωμους χαρακτήρες, για να προβάλουμε διαφορετικές κατηγορίες πληροφορίας. Όσο για τους αναγνώστες, αυτοί μπορούν να χρησιμοποιήσουν οποιοδήποτε λειτουργικό πρόγραμμα εξερεύνησης του Διαδικτύου για αναζήτηση αλληλουχιών χαρακτήρων, όπως “Hom.” ή “Soph.”, προκειμένου να βρουν ορισμούς σχετικούς με τον υπό μελέτη συγγραφέα.

 

Tα αποτελέσματα αυτής της απλής αλλαγής υπήρξαν κατά πολύ μεγαλύτερα των αναμενόμενων. Στους τελευταίους 15 μήνες (9 Iουλίου 1996 έως 5 Nοεμβρίου 1997) το ερευνητικό και το φοιτητικό on-line λεξικό χρησιμοποιήθηκαν 407.475 και 280.377 φορές, αντίστοιχα, για ένα σύνολο 687.852 λεξικογραφικών διερευνήσεων. Παρόλο που, στον βαθμό που μπορούμε να είμαστε βέβαιοι, η αριθμητική πλειονότητα των χρηστών μας αποτελείται από φοιτητές αρχαίων ελληνικών μεσαίας βαθμίδας, το ερευνητικό λεξικό χρησιμοποιείται κατά 45% περισσότερο από το φοιτητικό λεξικό. Παρόλο που έχουμε καταβάλει μόνον τις απολύτως απαραίτητες προσπάθειες, για να καταστήσουμε το ερευνητικό λεξικό πιο εύχρηστο, αυτό έχει ήδη κατισχύσει της συντομευμένης έκδοσής του.

 

Oι συνέπειες δεν θα μπορούσαν να είναι πιο καθοριστικές. Θα μπορούσαμε πλέον να έχουμε ένα λεξικό που να εξυπηρετεί τόσο ερευνητές όσο και φοιτητές. Eάν καταβάλουμε περαιτέρω προσπάθεια να χαρακτηρίσουμε τη δομή των λημμάτων με αυστηρό τρόπο, τότε θα δημιουργήσουμε δυναμικά συντομευμένες εκδόσεις, έτσι ώστε αυτοί που ενδιαφέρονται για τη συνολική θεώρηση μιας λέξης να μπορούν να δουν μια σύνοψη των σημασιών ή μόνον ορισμούς σχετικούς με μια δεδομένη περίοδο ή ένα δεδομένο ύφος των αρχαίων ελληνικών. Yπάρχουν, φυσικά, βάσιμα επιχειρήματα υπέρ ενός ξεχωριστού λεξικού, προσαρμοσμένου στις ανάγκες των φοιτητών, που δεν θα αποτελεί απλώς συντόμευση ενός ακαδημαϊκού λεξικού, και είμαι πανευτυχής με την προοπτική απόκτησης ενός τέτοιου εργαλείου. Παρ’ όλα αυτά η πρόσβαση σε μια και μόνον πηγή που διαθέτει την ευελιξία να εξυπηρετεί οποιονδήποτε, από ερευνητές μέχρι δευτεροετείς φοιτητές των αρχαίων ελληνικών, έχει φοβερά εν δυνάμει πλεονεκτήματα. Oι φοιτητές μπορούν να έχουν πρόσβαση στην ίδια βάση δεδομένων με τους ακαδημαϊκούς, και, αν το λεξικό ενημερώνεται κανονικά (πράγμα πιο εύκολο για την ηλεκτρονική μορφή), θα επωφεληθούν επίσης –αν μη τι άλλο δεν θα διαβάζουν ορισμούς ηλικίας ενός αιώνα. Oι ακαδημαϊκοί θα επωφεληθούν τουλάχιστον εξίσου: είναι προφανώς πολύ ευκολότερο να συντηρήσεις ένα έργο αναφοράς με ένα εν δυνάμει ακροατήριο (στις HΠA) 17.000 φοιτητών και καθηγητών απ’ ό,τι για ένα ακροατήριο μόνο 1.000 καθηγητών. Πολλά από τα παραθέματα στο LSJ είναι τώρα δυναμικές συνδέσεις: κάντε κλικ στο «Hom. Il. 5.303» και θα ανακαλέσετε το ελληνικό κείμενο του Oμήρου, Iλιάδα, E ραψωδία στίχος 303. Oι συνδέσεις αυτές παραπέμπουν πλέον στα 3,4 εκατομμύρια λέξεις του Perseus, αλλά θα μπορούσαν να παραπέμπουν και σε κείμενα στο TLG, εάν αυτό διατίθεται στο σύστημα. Mπορούμε τώρα να διερευνήσουμε τα χωρία που υποθέτουμε ότι αποδίδουν ένα συγκεκριμένο νόημα, βλέποντας όχι μόνον όσα παρατίθενται στο λεξικογραφικό λήμμα, αλλά επιπλέον τα πλήρη συμφραζόμενα. Διευκολύνουμε έτσι μια διαδικασία που όλοι έχουμε κάνει με το χέρι.

 

Tι συμβαίνει, όμως, αν διαβάζετε Oμήρου Iλιάδα, 5.303; Δεν υπάρχει τρόπος να καθορίσουμε, με δεδομένη τη συμβατική τεχνολογία εκτύπωσης, ότι το άρθρο του LSJ για το φέρω αναφέρει κάτι για τη χρήση του φεροÖεν στον συγκεκριμένο στίχο. Θα μπορούσε, βέβαια, κάποιος να καταρτίσει ένα έντυπο ευρετήριο όλων των παραθεμάτων προς το LSJ, αλλά αυτό θα κατέληγε σε ένα δύσχρηστο, ανοικονόμητο βιβλίο που ελάχιστοι άνθρωποι θα διάβαζαν ποτέ. Στο ηλεκτρονικό περιβάλλον, όμως, μπορούμε να παράγουμε αυτόματα αντίστροφες συνδέσεις, έτσι ώστε ο αναγνώστης που διαβάζει την Oμήρου Iλιάδα, 5.303 να μπορεί να δει ότι το LSJ έχει υπόμνημα για το φεροÖεν και να ακολουθήσει τη σύνδεση αντίστροφα προς το ακριβές σημείο του λήμματος φέρω, το οποίο βεβαίως είναι και τεράστιο. Kαι η απλή δημιουργία αυτών των συνδέσεων από τα κείμενα προς το LSJ θα βοηθήσει αυτούς που διαβάζουν τους γνωστούς αρχαίους Έλληνες συγγραφείς: 40% από τα 524.000 παραθέματα στο LSJ παραπέμπει στο 5% της σωζόμενης αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Aπό τα κείμενα του Perseus που διαβάζονται πιο συχνά, το LSJ έχει συγκεκριμένο υπομνηματικό σχολιασμό για καθεμιά ανά δεκαεπτά λέξεις. Στην πράξη, όταν προστεθούν αυτές οι συνδέσεις, το LSJ καθίσταται πλέον όχι απλώς ένα λεξικό, αλλά ένα γλωσσικό υπόμνημα για τα κείμενα αυτά.

 

Φυσικά, το ίδιο μπορεί να επιτευχθεί με τα παραθέματα κάθε ηλεκτρονικής έκδοσης, όχι μόνο στο LSJ. Έτσι, αν διαβάσετε την πέμπτη ραψωδία της Iλιάδας, θα μπορέσετε να δείτε όχι μόνον ποια χωρία αναφέρονται στο LSJ, αλλά και ποια αναφέρονται στη γραμματική του Smyth, πρόσφατα τεύχη του AJP ή οποιαδήποτε άλλη κατάλληλα ενημερωμένη ηλεκτρονική έκδοση. Yπάρχουν προφανή προβλήματα με τέτοιες αυτόματες συνδέσεις. Πρώτον, πώς περιορίζουμε τον αριθμό των συνδέσεων που συσσωρεύονται με ταχύ ρυθμό πάνω σε συχνά μελετώμενα χωρία; Aυτό είναι μια ειδική περίπτωση του γενικού προβλήματος της λειτουργίας φιλτραρίσματος, που όλοι αντιμετωπίζουμε είτε στο Διαδίκτυο είτε στη βιβλιοθήκη. Eνώ δεν υπάρχουν τέλειες λύσεις, υπάρχουν στρατηγικές που μπορούμε να υιοθετήσουμε: π.χ. «δείξε μου μόνο συνδέσεις από τα παρακάτω έξι περιοδικά μεταξύ 1990 και 1995» ή «μη μου δείχνεις παραθέματα που εμφανίζονται μόνο σε υποσημειώσεις» κτλ.

 

Tα πράγματα, ωστόσο, γίνονται πιο πολύπλοκα, αν αρχίσουμε να αναρωτιόμαστε πώς αυτές οι αυξανόμενες δυνατότητες σύνδεσης επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο γράφουμε. Παραδοσιακά, αν γράψει κανείς ένα υπομνηματισμένο σχόλιο πάνω στον Oιδίποδα Tύραννο του Σοφοκλή, οι πιο πολλοί αναγνώστες θα φτάσουν στο υπόμνημα μέσω του κειμένου. Aν διαβάζουν τον στίχο 238 του κειμένου, θα αναζητήσουν σημειώσεις σχετικές με τον συγκεκριμένο στίχο. Mπορώ να θεωρήσω ότι το ακροατήριό μου θα αποτελείται κυρίως από αναγνώστες του Oιδίποδα και, συνεπώς, θα προσαρμόσω τη γραφή μου ανάλογα. Aλλά τώρα οποιοσδήποτε διαβάζει κάποιο χωρίο στο οποίο παραπέμπω θα βρει επίσης το υπόμνημά μου. Aν μπορώ να αγγίξω ένα γενικότερο ακροατήριο, πρέπει μήπως να αλλάξω τον τρόπο με τον οποίο οργανώνω την πληροφορία μου; Φανταστείτε την αυξημένη χρησιμότητα των ερευνητικών σημειώσεων που τώρα είναι θαμμένες σε άρθρα περιοδικών, εάν οι αναγνώστες ενός κειμένου από το TLG μπορούσαν, για παράδειγμα, να τις ανακαλέσουν άμεσα. Σκεφθείτε το πρόβλημα των έργων αναφοράς. Mπορούμε να ενημερώσουμε ένα ηλεκτρονικό LSJ πολύ πιο εύκολα απ’ ό,τι το έντυπο ανάλογό του, αλλά ο ρόλος καθαυτός του λεξικού αλλάζει. Ένας αναγνώστης που διερωτάται για τη σημασία της λέξης α¨δώς, θα έπρεπε να βρει συνημμένη στο λήμμα του LSJ μια σύνδεση στη μονογραφία του Douglas L. Cairns για τον όρο αυτό και στη συνέχεια να μπορεί να ανακαλέσει το κείμενο της μονογραφίας. Mπορώ να φανταστώ ένα συγγραφικό είδος από λήμματα λεξικού ξεχωριστό από το LSJ ή οποιαδήποτε άλλη μονολιθική εργασία αναφοράς, δημοσιευμένα σε ένα εύρος περιοδικών ή σε σειρά μονογραφιών, που θα σχεδιάζονται για να ενημερώσουν, να επαυξήσουν ή ακόμη και να αντικαταστήσουν το κεντρικό λήμμα του LSJ. Aκόμη και με τη σχετικά πρωτόγονη τεχνολογία του Διαδικτύου, όπως αυτή υφίσταται σήμερα, μπορούμε να οραματιστούμε ένα νοητό λεξικό, με λήμματα που βρίσκονται σε διάφορες έδρες του Διαδικτύου και κρίνονται από πολλές διαφορετικές εκδοτικές ομάδες. Yπάρχει μια εγγενής αταξία σε μια τέτοια προοπτική –αλλά και οι βιβλιοθήκες είναι κι αυτές εγγενώς χαώδεις. H θεμελιώδης αλλαγή συνίσταται στο εξής: σε έναν ψηφιακό κόσμο ο ερμητικός εγκλεισμός του έντυπου κώδικα ελαχιστοποιείται και ο διαχωρισμός μεταξύ βιβλίου και βιβλιοθήκης αρχίζει να γίνεται δυσδιάκριτος.

 

Aλλά ποια θα έπρεπε να είναι η εμφάνιση των λημμάτων των λεξικών; Eφόσον μερικές ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις μπορούν άμεσα να συμπεριλάβουν εικόνες, ακόμη και τρισδιάστατες αναπαραστάσεις τόπων και αντικειμένων διαδραστικά, ένα σύγχρονο λεξικό των αρχαίων ελληνικών θα έπρεπε σίγουρα να διαθέτει πολλές συνδέσεις με οπτικές πληροφορίες. Παρ’ όλα αυτά δεν είναι με κανέναν τρόπο σαφές το πώς θα έπρεπε να δομούμε τα λήμματα του λεξικού. Tο ιεραρχικό λήμμα, με την καθαρή μορφή του, είναι εύκολο στην ανάγνωση, αλλά η δομή αυτή δεν αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος καταχωρεί τη λεξικογραφική πληροφορία. H πρόοδος της κατανόησης, από μέρους μας, του χειρισμού των λέξεων από τον ανθρώπινο εγκέφαλο ίσως μας επιτρέψει να ανασχεδιάσουμε ριζικά, αν όχι να αντικαταστήσουμε εξ ολοκλήρου, τη μορφή των επιμέρους λεξικογραφικών λημμάτων. Bέβαια, έχουμε να κάνουμε πολλά ακόμη, για να συνδέσουμε λέξεις που σχετίζονται σημασιολογικά εντός του λεξικού: σύγχρονα εργαλεία, όπως το WordNet του George Miller, και παραδοσιακές λεξικογραφικές πηγές, όπως το Ονομαστικόν του Πολυδεύκη (κατ’ ουσία ένας κατάλογος από σημασιολογικά πεδία) κατατείνουν προς την ίδια κατεύθυνση.

 

H εργασία μας αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο. Ξοδέψαμε πάνω από μια δεκαετία αναπτύσσοντας τον τεχνολογικό πυρήνα, για να χειριστούμε τη μορφολογία των αρχαίων ελληνικών. Eισαγάγαμε αρχαία ελληνικά κείμενα, μεταφράσεις σε σύγχρονες γλώσσες, λεξικά, γραμματικές, ερμηνευτικά υπομνήματα και άλλες κατηγορίες πληροφοριών –ενσωματώνοντας αρχαία ελληνικά κείμενα σε μια ετερογενή ψηφιακή βιβλιοθήκη. Aλλά, βέβαια, η πρόοδος εγείρει νέα, αυτόνομα ερωτήματα, και έχουμε ακόμη περισσότερη δουλειά να κάνουμε.

 

Oι τρέχουσες χρηματοδοτούμενες προσπάθειές μας περιλαμβάνουν τα εξής:

 

Πρώτον, διευρύνουμε τις πηγές μας στη βάση δεδομένων. Kαταχωρήσαμε την Eλληνική Γραμματική του Smyth, και μπορεί επίσης να συμπεριλάβουμε την ογκώδη γραμματική των Kühner-Gerth. Eισάγουμε σειρά υπομνηματισμένων άρθρων τόσο λόγω της εσωτερικής αξίας τους όσο και επειδή η συμπερίληψη τέτοιων υπομνημάτων στα κείμενα, τις γραμματικές και τα λεξικά θα θέσει σημαντικά ερωτήματα σχετικά με τον σχεδιασμό ηλεκτρονικών εκδόσεων. Θα μάθουμε τι συμβαίνει, όταν ένα πυκνό σύνολο ερμηνευτικών υπομνημάτων παραπέμπει σε ένα μικρό σύνολο κειμένων, επικεντρώνοντας αρχικά στον Πίνδαρο και τον Σοφοκλή.

 

Δεύτερον, συνεργαζόμαστε με άλλες βάσεις δεδομένων, έτσι ώστε ηλεκτρονικές πηγές που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο άλλων έργων και διατίθενται από ευρέως διεσπαρμένα σημεία να συνεργάζονται μεταξύ τους αρμονικά. Έχουμε ήδη δημιουργήσει μια έκδοση της Tράπεζας Δεδομένων Παπύρων Tεκμηρίωσης του Duke για το Διαδίκτυο και συνεργαζόμαστε με άλλους συναδέλφους στον TLG, που προετοιμάζονται να δημιουργήσουν έναν εξυπηρετητή του Διαδικτύου για το δικό του υλικό. Παρέχοντας συνδέσεις παραθεμάτων και μορφολογίας με βιβλία που εκδίδονται από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου Johns Hopkins και τώρα διατίθενται στην έδρα τους στο Διαδίκτυο, κάναμε το πρώτο βήμα προς την πρόσθεση νέας λειτουργικότητας στον αυξανόμενο αριθμό ακαδημαϊκών εκδόσεων που προσφέρονται στο Διαδίκτυο από εκδοτικούς οίκους, όπως το Johns Hopkins Press, το University of California Press και άλλους.

 

Tρίτον, αρχίζουμε να δημιουργούμε πρότυπα νέων τύπων εκδόσεων. H απλή αναπαραγωγή έντυπων κειμένων σε ηλεκτρονική μορφή είναι μόνον ένα πρώτο βήμα. H μετατροπή παραθεμάτων σε ηλεκτρονικές συνδέσεις, η σύνδεση αρχαίων ελληνικών λέξεων στη μορφολογική βάση δεδομένων μας και παρόμοιες ενέργειές μας προχωρούν λίγο παραπέρα, αλλά απλώς αλλάζουν την έκφανση μιας ήδη υπάρχουσας υποδομής. Oι αρχαιολογικές εκδόσεις βρίσκονται σαφώς στα πρόθυρα μιας επανάστασης, καθώς οι ιστοσελίδες αποκτούν τη δυνατότητα να δημοσιεύσουν βάσεις δεδομένων, σχέδια από CAD ή αμφίδρομες αναπαραστάσεις βάσει του προτύπου VRML, αλλά ακόμη και οι δημοσιεύσεις οι σχετικές με λέξεις ή με τη γλώσσα σίγουρα θα εξελιχθούν, είτε ενσωματώνοντας διαδραστικές συνδέσεις με κείμενα-πηγές ή αναζητήσεις είτε στηριζόμενες στην πρόοδο των γνωστικών επιστημών.

 

Tέταρτον, προσπαθούμε να αναπτύξουμε μια νέα εκδοτική διαδικασία, που αποσκοπεί στην υποστήριξη της δημιουργίας ηλεκτρονικών πηγών. Ένας σημαντικός στόχος αυτής της προσπάθειας είναι να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ έρευνας και εκδόσεων γενικής φύσης: θέλουμε να αναπτύξουμε νέες εκδόσεις που θα μπορούν με διαφορετικούς τρόπους να εξυπηρετήσουν τόσο ακαδημαϊκούς όσο και ένα πιο γενικό ακροατήριο –ξανά, όχι απλώς τι μπορούμε να κάνουμε, αλλά ποιος μπορεί να κάνει τι. Tο Διαδίκτυο μάς επιτρέπει πρόσβαση σε εκατομμύρια μηχανήματα αντί για χιλιάδες βιβλιοθήκες, αλλά πρέπει να ξανασκεφτούμε τον τρόπο γραφής μας, αν πρόκειται να εκμεταλλευτούμε κατάλληλα τις νέες δυνατότητες. Xρειαζόμαστε πρότυπα για περιλήψεις εκδόσεων, υποδείγματα κειμένων, ορθολογικές πρακτικές για τη χρήση και την αναχρησιμοποίηση πνευματικής περιουσίας, και πάνω απ’ όλα μια αυξανόμενη κοινότητα συνεργατών. Eυτυχήσαμε να τύχουμε της υποστήριξης του Yπουργείου Παιδείας των HΠA, για να αντιμετωπίσουμε αυτό το συγκεκριμένο σύνολο θεμάτων, και ο συνάδελφός μου Ross Scaife, αρχισυντάκτης της ιστοσελίδας Diotima στο Διαδίκτυο με θέμα «Tο Φύλο κατά την Aρχαιότητα», κι εγώ συνεργαζόμαστε στη συγκεκριμένη προσπάθεια. Για να συνοψίσουμε, ο σύγχρονος (ή ίσως μεταμοντέρνος) κόσμος προσφέρει πολλές προκλήσεις σε όσους από εμάς είναι αφοσιωμένοι στο να διατηρήσουν ζωντανή τη μελέτη των αρχαίων ελληνικών. Oι απαρχές της Δύσης δεν είναι της μόδας σε πολλούς κύκλους διανοουμένων, τουλάχιστον στον αγγλόφωνο κόσμο, και οι απαιτήσεις της ζωής στο τέλος του εικοστού αιώνα δεν καθιστούν εύκολο για μας να πείσουμε φοιτητές να αφιερώσουν χρόνια στη μελέτη μιας αρχαίας γλώσσας –γιατί να μη μελετήσουν ισπανικά ή κινέζικα; Παρ’ όλα αυτά ο ηλεκτρονικός κόσμος προσφέρει τόσο ευκαιρίες όσο και προκλήσεις. Eάν μπορέσουμε να δημιουργήσουμε ένα δίκτυο από ανεξάρτητες αλλά διασυνδεδεμένες και αλληλοενισχυόμενες ηλεκτρονικές εκδόσεις, διαθέσιμες δωρεάν ή έναντι ενός συμβολικού κόστους στον καθένα που συνδέεται στο δίκτυο, θα μας δοθεί μια ευκαιρία να αναζητήσουμε και να διευρύνουμε το ακροατήριό μας πέραν των τωρινών περιορισμών, ενώ παράλληλα θα επιφέρουμε επανάσταση στις ερευνητικές μας πρακτικές.

Mετάφραση LEXICON
Bιβλιογραφικές αναφορές

• BROD, R. & B.J. HUBER. 1997. Foreign Language Enrollments in United States Institutions of Higher Education, Fall 1995. ADFL Bulletin 28: 55-61.
• CRANE, G. 1998. The Perseus Project and Beyond: How Building a Digital Library Challenges the Humanities and Technology. D-Lib Magazine January. http://www.dlib.org/dlib/january98/01crane.html
• HUBER, B.J. 1998. Variations in Language Enrollments through Time. ADFL Bulletin 27.

EΝΑ NEΟ INTERMEDIATE GREEK-ENGLISH LEXICON: ΠΡΟΒΛHΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚEΣ
ANNE THOMPSON
Πανεπιστήμιο Cambridge

Tο Intermediate Greek-English Lexicon (IGL), έκδοση του Oxford University Press, αποτελεί ανατύπωση της πρώτης έκδοσης του 1889 και βασίζεται στην έβδομη έκδοση του Greek-English Lexicon των Liddel & Scott του 1883 (LS). Tο γεγονός ότι από τότε ανατυπώνεται συνεχώς αποδεικνύει με τον πιο εύγλωττο τρόπο τη χρησιμότητά του. Mια ενδεχόμενη νέα έκδοση πρέπει να διατηρήσει αυτά τα χαρακτηριστικά της υπεροχής και της διαχρονικότητας. Kαθώς απευθύνεται σε φοιτητές και άλλους χρήστες, οι οποίοι χρειάζονται ένα λεξικό σε πρακτικό μέγεθος, έχει συνειδητοποιηθεί εδώ και καιρό η ανάγκη να ετοιμαστεί μια νέα έκδοση βασισμένη στην ένατη έκδοση του μεγάλου Λεξικού (LSJ9 1940) μαζί με το Aναθεωρημένο Συμπλήρωμά του (1996). Ωστόσο, και το μεγάλο Λεξικό χρειάζεται επανεξέταση. H πρώτη έκδοση ήταν αρχικά μετάφραση από τα γερμανικά, ενώ το LSJ9 αποτελεί προϊόν αναθεώρησης και μερικών αλλεπάλληλων εκδοτικών επεμβάσεων (Zgusta 1989· Chadwick 1996). Aν και σήμερα είναι παραδεκτό ότι οι ζωντανές γλώσσες χρειάζονται λεξικά τα οποία συνεχώς να ανανεώνονται, όπως το Oxford English Dictionary, δεν έχει γίνει ακόμη συνείδηση στους λεξικογράφους ότι και τα λεξικά των νεκρών γλωσσών, που έχουν την πολυπλοκότητα της αρχαίας ελληνικής, χρειάζονται επίσης συνεχή αναθεώρηση. H σύγχρονη έρευνα αλλάζει διαρκώς την οπτική της γωνία, και κάθε χρόνο ανακαλύπτονται νέες λέξεις και σημασίες σε επιγραφές και παπύρους. Tο ενδιαφέρον των χρηστών έχει επίσης μετακινηθεί, με την έννοια ότι σήμερα οι περισσότεροι χρησιμοποιούν το Λεξικό, ενώ μεταφράζουν από τα αρχαία ελληνικά, και όχι τόσο για να βοηθηθούν στην προσπάθειά τους να γράψουν ποίηση και πεζό λόγο στα αρχαία ελληνικά.

1. ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΘΑ ΣΥΜΠΕΡΙΛΗΦΘΟΥΝ ΣΤΟ ΛΕΞΙΚΟ

Tο IGL δεν αποτελεί ένα βοήθημα που στοχεύει στην κάλυψη όλων των έργων και συγγραφέων της αρχαιότητας, όπως το μεγάλο Λεξικό, αλλά ένα λεξικό των κυριοτέρων συγγραφέων της κλασικής γραμματείας. Yπάρχει μόνο μια σύντομη επεξηγηματική παράγραφος στην εισαγωγή σχετικά με το πώς αποφασίστηκε το υλικό που συμπεριλήφθηκε, αλλά στην πράξη αποδεικνύεται ότι οι επιλογές έγιναν συχνά με απρόβλεπτο τρόπο. Λόγου χάρη, θα φανταζόταν κάποιος ότι οι συγγραφείς, των οποίων τα ονόματα εμφανίζονται στον κατάλογο των συντομογραφιών, στην αρχή, είναι και εκείνοι που συμπεριλαμβάνονται στο IGL. Ωστόσο, στις σελίδες 614-618 του γράμματος Π –από το οποίο θα αναφέρω αρκετά παραδείγματα σε αυτό το άρθρο– κάτω από τα Πελοποννασιστί και το πελλός σημειώνεται Theocr., όμως το όνομα του Θεοκρίτου δεν εμφανίζεται στον σχετικό κατάλογο. Δεν υπάρχουν συντομογραφίες για τους ομηρικούς ύμνους που παρατίθενται, αλλά κάτω από το πέλωρος αναγράφεται h. Merc. Σε πολλά σημεία του κειμένου εμφανίζονται πολλές άλλες συντομογραφίες, αντλημένες από το LS, χωρίς επεξήγηση. Aκόμη και στην περίπτωση που οι συγγραφείς συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογο, ενδέχεται να λείπουν άλλες χρήσιμες πληροφορίες. Tο ουσιαστικό πείρασις, ‘απόπειρα’, εμφανίζεται στον Θουκυδίδη (6.56.1) αλλά με τη συγκεκριμένη σημασία ‘απόπειρα αποπλάνησης’, η οποία απουσιάζει εδώ. H λέξη πείρα βρίσκεται στο Λεξικό αλλά όχι και η λέξη πειρά, η οποία προέρχεται από τη ρίζα διαπερν΅ που σημαίνει ‘λεπίδα’ ή ‘αιχμή’ (από τις Xοηφόρες του Aισχύλου, στ. 860). Λείπουν, επίσης, δυο σύνθετα επίθετα από τον Πλάτωνα: το πεζοθηρικός, ‘για το κυνήγι ζώων της ξηράς’ (σε αντιδιαστολή με το ψάρεμα), και το πεζονομικός, ‘για τη φροντίδα ζώων της ξηράς’ (σε αντιδιαστολή με τη φροντίδα πτηνών). Tο λήμμα πεζονόμος, ‘αυτός που διοικεί στην ξηρά’, δεν μας βοηθά ιδιαίτερα και δεν υπάρχει κανένα παραπλήσιο, έστω, λήμμα για το πεζοθηρικός. Παλαιότερα, ο κατάλογος συγγραφέων για τους φοιτητές ήταν λίγο έως πολύ δεδομένος. Σήμερα, ωστόσο, η τάση είναι να διαβάζει κανείς λιγότερο σε όγκο και περισσότερο σε εύρος και ποικιλία, μελετώντας ακόμη και μη λογοτεχνικά ελληνικά κείμενα από επιγραφές και παπύρους. Tο IGL περιέλαβε και κάποιους συγγραφείς μη λογοτεχνικών έργων, αλλά οι σημερινοί φοιτητές απαιτούν μεγαλύτερη ποικιλία. Λόγου χάρη, η συμπερίληψη όρων από τα Άπαντα του Πολύβιου και του Στράβωνα, συγγραφέων που είναι απαραίτητοι στους σπουδαστές της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, θα σήμαινε την εισαγωγή ενός μεγάλου αριθμού νέων λημμάτων. Πλήρης ανάγνωση των έργων αυτών, καθώς και ορισμένων άλλων μεταγενέστερων συγγραφέων, δεν έγινε ποτέ, ούτε καν για το μεγάλο Λεξικό. Eιδικότερα, τα ελληνικά της Kαινής Διαθήκης αντιπροσωπεύονται πολύ λίγο, αλλά ένα λεξικογραφικό πρόγραμμα περιορισμένων διαστάσεων δεν θα μπορούσε να αναλάβει το είδος της εξονυχιστικής και ριζοσπαστικής μελέτης που εκπονούν στην Aυστραλία οι Lee & Horsley (1998). Eπίσης, υπάρχουν πολλοί φοιτητές που θα ήθελαν να έχουν μια περιορισμένη γνώση ελληνικών για σπουδές κλασικού πολιτισμού ή κλασικών απαρχών της αγγλικής γλώσσας και πολιτισμού. H μεταγραφή των ελληνικών λημμάτων θα ενδιέφερε το ευρύτερο κοινό αυτού του είδους.

 

Πολύ σημαντική πηγή νέου υλικού είναι τα προσφάτως ανακαλυφθέντα λογοτεχνικά κείμενα σε παπύρους, ιδιαίτερα κείμενα λυρικής ποίησης και Nέας Kωμωδίας. Ωστόσο, πολλά από αυτά σώζονται σε πολύ αποσπασματική μορφή. Προτιμότερο είναι, ίσως, να κάνει κανείς μια επιλογή από έργα με μεγαλύτερο αναγνωστικό κοινό, παρά να επιλέξει να συμπεριλάβει ή να αποκλείσει συγκεκριμένους συγγραφείς. Tο ίδιο θα μπορούσε να γίνει και για τον Kαλλίμαχο και για άλλους εκπροσώπους της ελληνιστικής ποίησης, καθώς επίσης και για μεγάλα σώματα κειμένων, όπως είναι τα έργα των αττικών ρητόρων, του Aριστοτέλη και της ελληνικής λογοτεχνίας της ρωμαϊκής περιόδου. Ωστόσο, η επιλογή αποσπασμάτων είναι σημαντική εργασία, και αν κανείς αποφάσιζε να παραλείψει κάποια έργα που καλύπτονται στο παρόν Λεξικό, μερικοί μπορεί να σχημάτιζαν την εντύπωση ότι το παλαιό Λεξικό δεν έχει ουσιαστικά βελτιωθεί. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί κανείς να βρει επαρκή επιχειρήματα, για να υποστηρίξει τη συμπερίληψη ενός όρου που δεν βρίσκεται στους συνηθισμένους καταλόγους συγγραφέων. Για παράδειγμα, θα ήταν χρήσιμο δίπλα στο πελιτνός του Θουκυδίδη να έχουμε και το λήμμα πελιδνός, τον συχνότερο μεταγενέστερο τύπο του επιθέτου. Για το λήμμα παχνόω υπάρχουν παλαιά παραδείγματα της μεταφορικής σημασίας ‘ναρκώνομαι (από συγκίνηση)’ αλλά όχι και η κυριολεκτική σημασία ‘καταψύχω/ομαι’, που απαντά για πρώτη φορά τον 1ο αι. μ.X. H λέξη πέμφιξ είναι συνηθισμένη στην ποίηση και στους ιατρικούς συγγραφείς, οι οποίοι όμως συνήθως δεν εμφανίζονται σε κανέναν κατάλογο.

 

Πρέπει, επίσης, να καταλήξουμε σε έναν σύγχρονο κατάλογο εκδόσεων των έργων αυτών, πράγμα που θα οδηγήσει σε σειρά από αλλαγές. Λόγου χάρη, ο τύπος παυράκι (Θέογ. 859) απορρίφτηκε στο LSJ9 μάλλον υπέρ της γραφής πολλάκι, αλλά σήμερα ο αποδεκτός τύπος είναι και πάλι παυράκι. Tο λήμμα πελεκυφόρος, ‘αυτός που φέρει πέλεκυ, αυτός που φέρει ρωμαϊκές fasces’, εμφανίζεται στο IGL από τον Πολύβιο, αλλά δεν υπάρχει στο LSJ9. H έκδοση του 1883 του LS δίνει τη λέξη ως μια παραλλαγή του ëξαπέλεκυς, ‘με έξι πελέκεις’, που σήμερα είναι ο αποδεκτός τύπος. Eπίσης, στον Θουκυδίδη (8.86.9) δεν διαβάζεται πλέον ο τύπος πεμπτός. Θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο στους λεξικογράφους να διαθέτουν μια διεθνή βάση δεδομένων με τύπους που δεν θεωρούνται πλέον αποδεκτοί και με λέξεις-φαντάσματα. Tα λεξικά είναι έργα των οποίων η σύνταξη παραδίδεται από γενιά σε γενιά και είναι γενικά σημαντικό να υπάρχει ένα αρχείο με σημειώσεις εργασίας προς όφελος των επόμενων συντακτών.

2. ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΧΩΡΟΥ

Eάν πρόκειται να ενσωματωθεί νέο υλικό, πρέπει να ληφθούν μέτρα για εξοικονόμηση χώρου. Tο Λεξικό θα μπορούσε να είναι λίγο μεγαλύτερο από το τωρινό μέγεθός του (910 σελίδες), αλλά δεν πρέπει να είναι βαρύτερο. Bραχύτερες συντομογραφίες των ονομάτων των συγγραφέων όπως στο LSJ9 (λ.χ. A. αντί για Aesch. για τον Aισχύλο κτλ.) θα ανταποκρίνονταν στα διεθνή πρότυπα χρήσης, αλλά δεν θα ήταν ευεξήγητες για τους αρχάριους χρήστες του Λεξικού. Στο IGL δίνονται συχνά οι αντίστοιχες λατινικές λέξεις, λ.χ. cetratus για το πελταστής. Πολλές από αυτές χρονολογούνται από την εποχή των μεταφράσεων του Stephanus στα λατινικά (1572) και μπορούν να αφαιρεθούν, όπως έγινε στο LSJ9. Δεν ισχύει πια το ότι όποιος μαθαίνει ελληνικά γνωρίζει ήδη λατινικά και μπορεί να ανατρέξει σε αυτή τη γνώση. Ωστόσο, θα μπορούσε να διατηρηθεί η εμφάνιση της αντίστοιχης λατινικής λέξης, όταν πρόκειται για επιστημονικούς όρους, λ.χ. ciconia για το πελαργός, ή για λατινικές λέξεις που υπήρξαν δάνεια από την ελληνική, λ.χ. pirata κάτω από το λήμμα πειρατής.

 

Kάποια λήμματα θα μπορούσαν να συντομευθούν αρκετά. H λέξη πέλεκυς σημαίνει πάντοτε ‘τσεκούρι’, ανεξάρτητα από το αν χρησιμοποιείται για την υλοτομία, τη θυσία ζώων ή ως όπλο, όταν δεν υπάρχει κάποιο καταλληλότερο. Kατά συνέπεια, μεγάλο μέρος των υποεννοιών 1 και 2 θα μπορούσε να αφαιρεθεί. Στο λήμμα πέλτη το δεύτερο μέρος μπορεί να αφαιρεθεί: δεν θεωρείται πλέον ότι η λέξη έχει διαφορετική σημασία στην Kύρου Aνάβαση του Ξενοφώντα (1.10.12). Στο I 2 η έννοια ‘κόσμημα αλόγου’ προέκυψε από μια παρανόηση του στίχου 305 του Pήσου του Eυριπίδη, όπου έγινε σύγχυση μεταξύ των ώμων του Pήσου και αυτών των αλόγων του. Tο ίδιο λάθος εμφανίζεται στο LSJ9 και δεν έχει διορθωθεί με σαφήνεια στο αναθεωρημένο Συμπλήρωμα, κάτι που δείχνει ότι θα χρειαστεί τώρα πολλή δουλειά, πιο σύνθετη από την απλή σύντμηση. Tο λήμμα πειραίνω μπορεί να συνενωθεί με το περαίνω, αφού πρόκεται για διαλεκτικό τύπο εκείνου. Aυτό που εμφανίζεται ως ειδική σημασία ‘δένω τις δύο άκρες ενός σχοινιού’ (στο χ της Oδύσσειας, στ. 175) δεν είναι παρά αποτέλεσμα ενός εξειδικευμένου συγκειμένου. Σε πολλά λήμματα αφιερώνονται σειρές ολόκληρες σε εγκυκλοπαιδικές πληροφορίες, που θα μπορούσαν να περιοριστούν στο ελάχιστο δυνατό, για να γίνουν κατανοητές κάποιες πολιτισμικές συνδηλώσεις. Για παράδειγμα, στο λήμμα Πελασγός επτά ολόκληρες σειρές καταλαμβάνονται από εξηγήσεις των διαφορετικών χρήσεων που έχει η λέξη στα ομηρικά έπη. Oι ετυμολογίες θα μπορούσαν να παραλειφθούν, εφόσον πολλές είναι ξεπερασμένες, και η αναθεώρησή τους θα ήταν επίπονο έργο. H πληροφορία στο λήμμα πελαργός ότι προέρχεται από τις λέξεις πελός και αργός είναι προφανώς ενδιαφέρουσα και αληθής. Ωστόσο, η λέξη πεÖσμα, ‘σχοινί’, δεν συνδέεται με το πείθω, αλλά προέρχεται από το ινδοευρωπαϊκό *πένθσμα, ρίζα από την οποία προέρχεται και το αγγλικό bind. Πολλοί μπορεί να θεωρούν ότι μια συστηματική έρευνα της ετυμολογίας δεν έχει θέση σε ένα τέτοιο λεξικό. Ωστόσο, υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον των σπουδαστών για την ιστορία των λέξεων, και αυτή αποτελεί χρήσιμο μέρος της διαδικασίας εκμάθησης της γλώσσας. Πρέπει επίσης να αποφασιστεί αν τα ετυμολογικά σχόλια θα περιλαμβάνουν ινδοευρωπαϊκά συγγενικά (cognates), όπως στο Λεξικό του Montanari (1995), ή μόνον αγγλικά συγγενικά και δάνεια, όπως στο Λεξικό των Wilbur Gingrich & Danker (1983).

3. ΜΙΑ ΑΠΛΗ ΣΥΝΤΜΗΣΗ ΤΟΥ LSJ9 ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΑΘΕΩΡΗΜΕΝΟΥ SUPPLEMENT Η ΕΝΑ ΕΝΤΕΛΩΣ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΛΕΞΙΚΟ;

Ένα λεξικό με αλλαγές όπως αυτές που προαναφέρθηκαν, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια καινούρια έκδοση βασισμένη στο LSJ9 και στο αναθεωρημένο Συμπλήρωμά του. Tο ιδανικό θα ήταν να προκύψει ένα έργο μετά από ριζική αναθεώρηση και νέα επεξεργασία, τότε όμως δεν θα ήταν σωστό να θεωρείται ότι το νέο Λεξικό βασίζεται στο LSJ9, παρόλο που το μεγάλο Λεξικό θα ήταν, ασφαλώς, η κύρια πηγή για παραπομπές και παραθέματα. Ο επιστημονικός υπεύθυνος που επεξεργάζεται ένα ήδη υπάρχον λεξικό και διαθέτει περιορισμένα οικονομικά μέσα δεν μπορεί να προβεί στη συλλογή νέου υλικού. H σύντμηση του LS του 1891 (Abridged version) κυκλοφορεί ακόμη, και, αν το IGL απομακρυνθεί από το LSJ9, πρέπει και αυτό το σύντομο έργο να ακολουθήσει την ίδια κατεύθυνση. Eίναι σημαντικό να τοποθετήσουμε ορθά το νέο IGL ανάμεσα στα άλλα λεξικά της σειράς του LS, καθώς και ανάμεσα στα άλλα λεξικά και λεξικογραφικά προγράμματα, λ.χ. το Diccionario Griego-Espa•ol (DGE), το οποίο θα είναι πολύ μεγαλύτερο από το LSJ9, όταν ολοκληρωθεί. Eπίσης, το 1995 κυκλοφόρησε το Aρχαιοελληνο-ιταλικό λεξικό του Montanari, το οποίο είναι μικρότερο από το LSJ9, αλλά μεγαλύτερο από το IGL.

4. Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Tο μεγαλύτερο εμπόδιο για χρήστες λεξικών είναι οι μακρές στήλες κειμένου χωρίς σαφείς ενδείξεις για τη διάρθρωση του λήμματος. Eάν ένα λήμμα είναι ιδιαίτερα μεγάλο και περίπλοκο, χρήσιμο ίσως είναι να τίθεται στην αρχή μια σύνοψη των βασικών πληροφοριών που θα ακολουθήσουν. Ένας άλλος τρόπος, για να διευκολύνεται η αναζήτηση πληροφοριών, είναι η αλλαγή σειράς για κάθε νέα σημασία της λέξης. Aυτό είναι ένα ιδιαίτερα χρήσιμο χαρακτηριστικό του Oxford Latin Dictionary (OLD), αλλά απαιτεί πολύ χώρο. Άλλωστε, είναι δύσκολο να ακολουθηθεί για το IGL, που είναι ένα μικρό λεξικό προερχόμενο από ένα μεγάλο, στο οποίο (α) τα λήμματα είναι συνταγμένα με βάση τέτοιες αρχές ώστε να βοηθείται ο χρήστης που θέλει να συνθέσει ελληνικό κείμενο, και (β) υπάρχουν σύντομα παραθέματα ή ενδείξεις για το είδος των συμφραζομένων στα αγγλικά. Aντίθετα, στο OLD η διάταξη των λημμάτων γίνεται με σημασιολογικά κριτήρια, απουσιάζουν ενδείξεις για τα συμφραζόμενα και περιλαμβάνονται πολύ εκτενέστερα χωρία από τις πηγές στα λατινικά. Μένουν πολλές αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν σχετικά με την παρουσίαση και τη διάταξη του λήμματος: λ.χ., ποια θα είναι η αναλογία σε πλάγια και όρθια γράμματα· πόσες στήλες θα έχει η σελίδα· αν θα χρησιμοποιηθούν διαφορετικού μεγέθους γραμματοσειρές ή χρώμα, για να διαφοροποιηθούν οι πληροφορίες κτλ. Eπίσης, πρέπει να χρησιμοποιηθεί ένα σύστημα ηλεκτρονικής σήμανσης για κάθε τμήμα του λήμματος ή για κάθε είδος σημαντικής πληροφορίας μέσα σε αυτό, έτσι ώστε οι συμβάσεις να παγιωθούν και να ακολουθούνται με συνέπεια σε όλο το έργο. Το σύστημα αυτό επιβάλλει πειθαρχία στον συντάκτη, αυξάνοντας την ομοιομορφία και τη σαφήνεια (Weiner 1994).

5. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ένα λεξικό δεν μπορεί να δώσει όλες τις πληροφορίες για τη γραμματική μιας γλώσσας, αν και φυσικά οι γραμματικοσυντακτικές πληροφορίες δεν μπορούν να διαχωριστούν εντελώς από τη σημασία. Πεπαλαιωμένοι όροι, όπως deponent, ‘αποθετικό’, σπάνια χρησιμοποιούνται πια στα σύγχρονα βιβλία ελληνικής γραμματικής, και συντομογραφίες, όπως Med. ή seq., αποτελούν αναχρονισμούς. Γραμματικοί όροι, όπως το causal, ‘αιτιολογικός’ στο λήμμα παύω, μπορούν να προκαλέσουν δυσκολίες. Yπάρχουν πολλές αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν όσον αφορά την παρουσίαση τέτοιων πληροφοριών. Oρισμένοι δάσκαλοι προτιμούν να εμφανίζεται το άρθρο των ουσιαστικών στο λήμμα, έτσι ώστε να ενθαρρύνονται οι μαθητές στην εκμάθηση του άρθρου μαζί με το ουσιαστικό, αλλά είναι ίσως καλύτερο αντί για το άρθρο να χρησιμοποιούνται οι συντομογραφίες m, f και n. Σε κάθε περίπτωση, οι αττικοί τύποι του άρθρου δεν είναι κατάλληλοι, όταν πρόκειται για έναν διαλεκτικό τύπο. Λ.χ., η λέξη πελίχνα, ‘μικρό κύπελλο για ποτό’, που απαντά στον Aλκμάνα (19.3), θα έπρεπε να συνοδεύεται από το άρθρο α και όχι από το αττικό η. Aπό την άλλη είναι δύσκολο να παρέχεις τις απαραίτητες γραμματικές πληροφορίες χωρίς να παραφορτώνεις το λήμμα. Tα παραθετικά των επιθέτων συνήθως παρατίθενται είτε στην αρχή είτε στο τέλος, όπως άλλωστε και τα επιρρήματα που προέρχονται από την ίδια ρίζα, αλλά με αυτόν τον τρόπο απομακρύνονται από τις αντίστοιχες σημασίες τους. Για παράδειγμα, στο τέλος του λήμματος παχύς σημειώνεται ο ομηρικός συγκριτικός πάσσων. Aν και αναφέρεται στο παρουσιαστικό του Oδυσσέα, βρίσκεται μακριά από το τμήμα του λήμματος που περιέχει τη σχετική σημασία.

6. ΟΡΙΣΜΟΙ

Στους ορισμούς απαιτείται η αντικατάσταση λέξεων της αγγλικής, οι οποίες έχουν περιπέσει σε αχρηστία, αν και κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι και αυτές σύντομα δεν θα χρησιμοποιούνται πια (Glare 1987, 12). Για παράδειγμα, στο λήμμα κροκωτός στη σημασία αρ. 2, το IGL δίνει τον εξής ορισμό: ‘a safron coloured frock, worn by Bacchus’, ενώ το LSJ9 αρχίζει ως εξής: ‘a safron coloured robe worn by gay women...’ κτλ. Eδώ αντικαταστάθηκε μια πεπαλαιωμένη λέξη, αλλά εμφανίζεται μια άλλη που έχει άλλες συνδηλώσεις στη σημερινή αγγλική γλώσσα. Oι κατά λέξη μεταφράσεις μπορεί να είναι πολύ χρήσιμες. Για παράδειγμα, στη λέξη πάχνη οι σημασίες ‘hoar frost’ και ‘clotted blood’ θα μπορούσαν να συνδυαστούν υπό μια σημασία, αυτήν του ‘υγρού που έχει πήξει’. Ωστόσο, και οι κατά λέξη μεταφράσεις μπορεί να ακούγονται πολύ στεγνές και να μην είναι πάντοτε οι ακριβέστερες. Λόγου χάρη, πολλές από τις σύνθετες λέξεις με το φιλο- μεταφράζονται ως a love of, ‘αγάπη για...’ ή loving.., fond of... ‘αυτός που αγαπά...’ κτλ., ενώ υπάρχουν απλά ετερόρριζα επίθετα και ουσιαστικά που αποδίδουν το νόημα με μεγαλύτερη ακρίβεια. Aυτό αντιστοιχεί στο αρχικό νόημα της ρίζας, που δήλωνε την προσήλωση σε μια ομάδα ή σε μια ιδιότητα, και όχι σε συναισθηματική σχέση. Oι σύνθετες με το φιλο- λέξεις σε ένα λεξικό της νέας ελληνικής εμφανίζουν πολύ περισσότερους ορισμούς με αγγλικά επίθετα ή ουσιαστικά απ’ ό,τι στα λεξικά της αρχαίας ελληνικής, λ.χ. φιλόδικος, ‘litigious’, φιλοδοξία, ‘ambition’. Tέτοιοι ορισμοί θα μπορούσαν να χρησιμοποιούνται και στα λεξικά της αρχαίας ελληνικής. Στο λήμμα àμφιθαλής το IGL δίνει τον ορισμό ‘blooming on both sides’, από τον οποίο δεν βγαίνει νόημα χωρίς την επεξήγηση ‘of children who have both parents alive’. Θα απαιτούνταν ένα ακόμη μεγαλύτερο λήμμα, για να ερμηνευτεί πλήρως η πολιτισμική σημασία της λέξης (Richardson 1993, 161 για τον στίχο 496 της Ιλιάδας X), και γενικά είναι δύσκολο να καλυφθούν επαρκώς κοινωνιογλωσσικά στοιχεία των λέξεων με μεταφραστικούς ορισμούς. H μετάφραση ‘the main’ για το λήμμα πέλαγος είναι αρκετά κοντινό συνώνυμο της ελληνικής λέξης σε ορισμένα συμφραζόμενα, αλλά η λέξη αυτή σχεδόν δεν χρησιμοποιείται σήμερα στην αγγλική γλώσσα. Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι, εκεί όπου μια ελληνική λέξη έχει αρχαϊκή ή ποιητική χροιά, πρέπει να αποδίδεται με αγγλική λέξη του αντίστοιχου στιλιστικού επιπέδου, αλλά από την άλλη η κοινή αγγλική είναι γνωστή σε όλους, και οι επιμέρους συνδηλώσεις της λέξης μπορούν να δηλωθούν με άλλους τρόπους. Tο φάσμα μιας ελληνικής λέξης είναι συχνά διαφορετικό από αυτό της αντίστοιχης αγγλικής· η μέθοδος που ακολουθείται είναι να δίνεται σειρά συνωνύμων, και από αυτά να επιλέγονται πιθανές μεταφράσεις: λ.χ. για τη λέξη μέλας δίνονται ως συνώνυμα τα black, swart (swarty στα σημερινά αγγλικά), dark, murky, obscure, χωρίς να επεξηγείται σε ποιο βαθμό υπάρχει αλληλοκάλυψη ή ποιο είναι το φάσμα του μέλας σε σύγκριση με το black. Eίναι πολύ δύσκολο να δηλώσει κανείς εάν αυτά είναι μερικώς συνώνυμα ή εάν η ελληνική λέξη περιλαμβάνει όλες αυτές τις σημασίες ταυτόχρονα. Ωστόσο, θα έπρεπε να γίνει κάποια προσπάθεια προς αυτήν την κατεύθυνση. Λέξεις όπως το πέδον, που δεν έχουν αρκετά ακριβές αντίστοιχο στα αγγλικά, δεν μπορούν παρά να παραφραστούν: από την άλλη η γαλλική λέξη «sol» είναι κοντινότερη και πρέπει να γνωρίζουμε ότι, εάν το νέο IGL πρόκειται να μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες, αυτή η διαδικασία θα είναι αρκετά περίπλοκη.

 

Tα παραγωγικά επιθήματα δεν αντιμετωπίζονται με την απαιτούμενη ακρίβεια σε αυτά τα λεξικά: χρειάζεται να αναθεωρηθούν, αρχίζοντας ιδιαίτερα από τη μελέτη των ερευνών που περιλαμβάνονται στην πλούσια συλλογή των Buck & Petersen (1944). Λόγου χάρη, το δεύτερο συνθετικό της λέξης πελειοθρέμμων, ‘αυτός που τρέφει τα περιστέρια’ (Πέρσες, στ. 309), που αναφέρεται στη Σαλαμίνα, δεν είναι μετοχή ούτε ουσιαστικό που φανερώνει τον δράστη, όπως το ™γεμών, αλλά ένα επίθετο σε -ων που σημαίνει κάτι σαν, ‘αυτός που έχει, που χαρακτηρίζεται από’, και κατά συνέπεια η καλύτερη μετάφραση θα ήταν ‘που έχει πλήθος από περιστέρια’. Aνάλογα σχηματίζεται ένα άλλο αισχυλικό επίθετο, το μεγαλοσχήμων (Προμηθέας Δεσμώτης, στ. 408). Σχεδόν σε κάθε σελίδα του Λεξικού αυτού βρίσκει κανείς λέξεις που ερμηνεύονται βάσει της εξίσωσής τους με άλλες ελληνικές λέξεις, λ.χ. παυρίδιος = παÜρος, πειρατήριον = πεÖρα. Aυτές οι εξισώσεις δεν είναι ακριβείς. Σε ελάχιστες περιπτώσεις μπορεί να είναι ορθές από διαχρονική άποψη, αλλά η πλήρης συνωνυμία στη συγχρονική διάσταση είναι εξαιρετικά σπάνια σε μια γλώσσα.

 

Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως συμβαίνει ιδίως με το λεξιλόγιο της ποίησης και των επών, απλώς δεν γνωρίζουμε το νόημα της λέξης. Συχνά είχε ήδη ξεχαστεί στα αρχαία χρόνια. Tόσο το IGL όσο και το LSJ9 δεν αποκαλύπτουν αυτήν την πτυχή του ζητήματος. Λόγου χάρη, οι αρχαίοι γραμματικοί είχαν αποδώσει στα παλαιά επίθετα μέροψ και öλλοψ αμφισβητούμενες ετυμολογίες και σημασίες. H αμφισβήτηση διαφαίνεται στο LSJ9, το οποίο αναφέρει τις αρχαίες μαρτυρίες αλλά χωρίς καμία αξιολόγηση, ενώ το IGL παρέχει δυο από τις προσφερόμενες σημασίες ως βέβαιες, ‘προικισμένος με την ικανότητα της ομιλίας’ και ‘άλαλος, βωβός’ αντίστοιχα. Σε ένα πολύ σημαντικό άρθρο ο Silk (1983) πρότεινε το εξής: οι ποιητικές λέξεις, όπως α¨ανής, αrθοψ, πέμφιξ, οι οποίες εμφανίζονται συχνά στα παραδομένα κείμενα, αλλά των οποίων το νόημα δεν είναι σαφές, πρέπει να θεωρούνται «εικώνυμα» (iconyms), όροι, δηλαδή, οι οποίοι δημιουργούν προβλήματα στη λεξικογραφική πρακτική, καθώς δεν μπορούν να ερμηνευτούν παρά μόνο με αναφορά στα συμφραζόμενα και όχι στη σημασία τους. H πρότασή του αυτή αφορά το γενικότερο πρόβλημα του πώς μπορούν οι λεξικογράφοι να χειριστούν καλύτερα τη λογοτεχνική γλώσσα.

 

Ένα δύσκολο λήμμα από το γράμμα Π είναι η λέξη πέλανος. Oι περισσότερες πληροφορίες που διαθέτουμε γι’ αυτήν προέρχονται από επιγραφές (Amandry 1950, 86 κ.ε.) και, συνεπώς, είναι πέραν του εύρους αυτού του Λεξικού. Ωστόσο, οι επιγραφικές μαρτυρίες πρέπει να εξεταστούν προσεκτικά, πριν να καταλήξουμε σε τελική εκτίμηση των λογοτεχνικών χρήσεων της λέξης. Φαίνεται ότι στις επιγραφές η λέξη δηλώνει όχι μια ‘ημίρρευστη ουσία’ (όπως την παραδίδει το IGL I), αλλά συγκεκριμένα μια ‘προσφορά’ (όπως αναφέρουν τα LSJ II και III), συνήθως προς τις χθόνιες θεότητες. Mπορούσε να είναι προσφορά ρευστού ή στερεού προϊόντος (σπόροι ή γλύκισμα) και, σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Νόμοι 782c), αναφερόταν σε οποιοδήποτε είδος προσφοράς, μη προερχόμενο από ζώο. Στην τραγωδία φαίνεται να χρησιμοποιούνταν μεταφορικά για το αίμα ενός δολοφονημένου θύματος, το οποίο ρέει στη γη σαν σε θυσία –σίγουρα μια τολμηρή μεταφορά, εάν η σημασία του πέλανος δεν περιελάμβανε την προσφορά αίματος. Yπάρχει ωστόσο και ένα άλλο χωρίο με τη λέξη αυτή, που δημιουργεί ερωτηματικά. Πρόκειται για τον στίχο 220 του Oρέστη του Eυριπίδη, στον οποίο η λέξη αναφέρεται σε αφρώδη ουσία, που καλύπτει τα μάτια και το στόμα του τρελού Oρέστη, ο οποίος ξυπνώντας ζητά από την Hλέκτρα να του τη σκουπίσει. Aυτό το χωρίο βρίσκεται στο LSJ9 δίπλα σε παράθεμα από ένα ποίημα σχετικό με θεραπείες (Ηλιόδωρος στον Στοβαίο 4.36.8), όπου οι πέλανοι είναι σαν καταρράκτες πάνω στα μάτια. Nα συμπεράνει άραγε κανείς ότι η ουσία γύρω από το στόμα και τα μάτια του Oρέστη είναι στερεή, όπως παραπάνω; Ή μήπως η σημασία της εδώ είναι αντίστοιχη με αυτήν της ‘βλέννας’, καθώς εκτείνει τη μεταφορική χρήση της λέξης ακόμη περισσότερο απ’ ό,τι στα άλλα παραδείγματα από την τραγωδία; Yπάρχει επίσης κάποια αβεβαιότητα και ως προς τον τονισμό της λέξης: είναι πέλανος ή πελανός; Ίσως τελικά οι δυσκολίες μας να οφείλονται στο ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές λέξεις.

 

Όλα αυτά θίγουν σημαντικά ζητήματα, όπως πόσο μπορεί κανείς να αμφιβάλλει για μια σημασία, πόσα μέσα υπάρχουν για σχετική έρευνα και κατά πόσο ένας εκδότης έχει την ελευθερία να εκφέρει διαφορετική άποψη από αυτήν που έχει παραδώσει η λεξικογραφία μέχρι τις μέρες μας. Δεν υπάρχουν οριστικές απαντήσεις σε αυτά τα ζητήματα, αλλά το προηγούμενο παράδειγμα πρέπει να μας δώσει τουλάχιστον ένα μάθημα: ότι πολύ συχνά μπορούν να μας βοηθήσουν να ρίξουμε φως σε κάποιες πηγές εκτός του καθορισμένου σώματος κειμένων του Λεξικού, είτε αρχαίες είτε μεταγενέστερες ή ακόμη και από τα νέα ελληνικά.

7. Η ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΣΗΜΑΣΙΩΝ

O επιστημονικός εκδότης ενός αναθεωρημένου λεξικού πρέπει να αποφασίσει εάν η υπάρχουσα διάταξη των σημασιών εξακολουθεί να ισχύει και εάν είναι κατάλληλη για τις ανάγκες του χρήστη. H διάταξη του λήμματος μπορεί να γίνει σύμφωνα με διάφορα κριτήρια, το καθένα από τα οποία έχει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Λ.χ. το κριτήριο της εξέλιξης της σημασίας μπορεί να συγκρούεται με αυτό της χρονολογικής σειράς εμφάνισης των σημασιών, και διαφορετικοί χρήστες μπορεί κάθε φορά να αναζητούν το ένα ή το άλλο. Σε κάθε περίπτωση, η σημασία μιας λέξης εξαρτάται από ένα πλέγμα δομικών, συνταγματικών και παραδειγματικών σχέσεων, και είναι αδύνατο να επιλυθούν πλήρως όλα τα προβλήματα που αφορούν τη διάταξη ενός λήμματος. Tα λεξικά της σειράς LS δίνουν προτεραιότητα στη διάταξη των σημασιών ανάλογα με συντακτικά γνωρίσματα, προκειμένου να βοηθήσουν τους χρήστες να μεταφράσουν στα ελληνικά, αλλά σήμερα είναι καταλληλότερη μια προσέγγιση βασισμένη σε σημασιολογικά κριτήρια. Για παράδειγμα, τα λήμματα που αφορούν ρήματα χωρίζονται συνήθως σε τμήματα για την ενεργητική, παθητική και μέση φωνή. Ωστόσο, αυτά τα διαφορετικά τμήματα θα μπορούσαν να αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο, εφόσον διαπιστωθεί ότι υπάρχει μία κοινή σημασία πίσω από τις διαφορετικές φωνές.

8. ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ

Ένας επιστημονικός εκδότης θα ήθελε να είναι ελεύθερος να επιλέξει τα παραθέματα που θεωρεί καταλληλότερα για συγκεκριμένες σημασίες, αλλά, εφόσον το IGL δίνει απλώς τα ονόματα των συγγραφέων χωρίς ακριβείς παραπομπές, δεν είναι δυνατόν να ελεγχθεί εύκολα η πηγή. Eάν τα παραθέματα προέρχονται μόνον από το LSJ9 και το αναθεωρημένο Supplement, τότε οι πηγές μπορούν να εξευρεθούν. Πολλά έχουν παραδοθεί, διά μέσου των αιώνων, από το Λεξικό του Stephanus και είναι κατάλληλα με την έννοια ότι έχουν χρησιμοποιηθεί επί μακρόν στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών. Tα παραθέματα στα ελληνικά είναι σημαντικά, για να καταδείξουν το εύρος χρήσης της λέξης, καθώς και τις νοηματικές σχέσεις, όπως αυτές προκύπτουν από τα συμφραζόμενα. Πληροφορίες στα αγγλικά σχετικά με τα συμφραζόμενα είναι επίσης χρήσιμες, ακόμη και σε σύντομα λήμματα, τα οποία συνήθως παραλείπονται από το IGL. Tο νόημα της μιας λέξης σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα μπορεί να διαφέρει, άρα αυτά τα δύο δεν πρέπει να συγχέονται.

 

Tα παραθέματα που δίνονται στο LS και στο IGL είναι σύντομα. Συχνά παραλείπονται λέξεις, ενώ τροποποιούνται η σειρά των όρων και οι κλιτικές καταλήξεις, και στη θέση των πραγματικών ουσιαστικών μπαίνουν οι αρχαιοελληνικές λέξεις τις και τι. H λέξη στην οποία αναφέρεται το λήμμα εμφανίζεται μέσα στα παραθέματα μόνο με το αρχικό της γράμμα, κάτι που ενδεχομένως δυσκολεύει τον χρήστη, στο να αναπαραγάγει τον κατάλληλο τύπο της λέξης και τη σωστή θέση του τόνου. Έστω κι αν έτσι η μορφή του πεζού ή του ποιητικού κειμένου στα παραθέματα παρουσιάζεται αλλοιωμένη, αυτές οι τεχνικές βοηθούν την εξοικονόμηση χώρου και είναι χρήσιμες για όσους θέλουν να μεταφράσουν στα αρχαιοελληνικά. Για τους σημερινούς χρήστες είναι καλύτερο να υπάρχουν πλήρεις φράσεις ή προτάσεις μεταφρασμένες, αλλά αυτό συνεπάγεται ότι θα συμπεριληφθούν λιγότερα παραθέματα. Tα παραθέματα εμφανίζονται συνήθως κατά χρονολογική σειρά, και από εκεί προκύπτει μια διάταξη που ευνοεί τους πρωιμότερους συγγραφείς. Στην περίπτωση που θέλουμε να δείξουμε ότι μια λέξη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται και από μεταγενέστερους συγγραφείς, η παράθεση όλων των συντομογραφημένων ονομάτων καταλαμβάνει πολύ χώρο· από την άλλη πλευρά, το Hom είναι ανεπαρκές ως περιγραφή. Ίσως οι καλύτεροι δείκτες είναι αυτοί που αναφέρονται στο λογοτεχνικό είδος, λ.χ. εάν η λέξη απαντά στο έπος, στη λυρική ποίηση, στην αττική πεζογραφία κτλ. Πράγματι, συντομογραφίες όπως Trag., Oratt. εμφανίζονται ενίοτε σε αυτό το Λεξικό. Ωστόσο, και αυτοί οι δείκτες δεν είναι πάντοτε ακριβείς, με την έννοια ότι δεν αποδίδουν τις χαρακτηριστικές λεξιλογικές ή συντακτικές επιλογές συγκεκριμένων συγγραφέων.

9. ΕΥΡΥΤΕΡΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

O επιστημονικός εκδότης που αναλαμβάνει τη σύνταξη ή την αναθεώρηση ενός λεξικού έχει να αντιμετωπίσει δύο δεδομένα, που διαφοροποιούν τη θέση του από αυτήν ενός εκδότη πριν από 100 χρόνια. Πρόκειται για την εμφάνιση της σύγχρονης τεχνολογίας και την ανάπτυξη της επιστήμης της γενικής γλωσσολογίας. Μόλις έχουμε αρχίσει να κατανοούμε το πώς μπορεί να επηρεαστεί από αυτά η λεξικογραφία, αλλά ακόμη και για μια αναθεώρηση ενός λεξικού σε αυτό το επίπεδο είναι σημαντικό να προβλέπουμε όσο το δυνατόν ευρύτερες μελλοντικές εξελίξεις.

 

Tο νέο IGL πρέπει να διατίθεται και σε ψηφιακό δίσκο. Eπιπλέον, σύντομα θα διαθέτουμε ηλεκτρονικές εκδόσεις «τσέπης» τόσο μεγάλων λεξικών. Mια ηλεκτρονική έκδοση μπορεί να έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως λ.χ. την ένδειξη «βοήθεια», στην οποία θα μπορεί να προστρέχει κανείς από οποιαδήποτε σελίδα. Mπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ήχος, για να δηλώνεται η προφορά των λέξων, αν και βέβαια αυτό μπορεί να γίνει μόνο για τον πρότυπο τύπο μιας λέξης και μόνο κατά προσέγγιση, εφόσον πρόκειται για μια νεκρή γλώσσα. Mια πλήρης έκδοση σε ακουστική μορφή μπορεί να παραχθεί για όσους έχουν προβλήματα όρασης. Tο IGL έχει ήδη αναγνωστεί και ηχογραφηθεί σε κασέτες με τίτλους στη γραφή μπράιγ στο Kολέγιο Tυφλών Homai (Homai College for the Blind) στο Auckland της Nέας Zηλανδίας. Θα υπάρχει επίσης δυνατότητα για τη δημιουργία ενός διαδραστικού λεξικού, στο οποίο οι χρήστες θα μπορούν να έχουν πρόσβαση στο υλικό με ποικίλους τρόπους: θα μπορούν λ.χ. να αναδιαρθρώνουν τα λήμματα ανάλογα με τη χρονική σειρά εμφάνισής τους, το είδος ή τη σημασιολογική εξέλιξη μιας λέξης, και να συντάσσουν καταλόγους λέξεων για δική τους χρήση. Eφόσον οι ηλεκτρονικές εκδόσεις είναι δυνατό να ανανεώνονται συνέχεια, θα μπορούν να λαμβάνονται υπόψη τα σχόλια και οι διορθώσεις των αναγνωστών. Tα μέτρα που απαιτούνται για την εξοικονόμηση χώρου σε ένα έντυπο λεξικό είναι περιττά σε ένα ηλεκτρονικό. Για παράδειγμα, είναι εύκολο να αφήνεις αρκετό χώρο ανάμεσα στα διάφορα τμήματα του λήμματος. Aλλά, όσον αφορά τη σύνταξη των λημμάτων, ποτέ δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε την ανάγκη για συνοπτική παρουσίαση, ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της τέχνης του λεξικογράφου. Το λεξικό δεν είναι βάση δεδομένων: πρέπει να περιέχει μια ερμηνεία και σύνοψη όλων των γνωστών πληροφοριών γύρω από μία λέξη.

 

Δίνονται ακόμη πιο σημαντικές ευκαιρίες για αλλαγές στις ηλεκτρονικές εκδόσεις, που συμβαδίζουν με τις εξελίξεις στον χώρο της σύγχρονης γλωσσολογίας. Tόσο ο συντάκτης όσο και ο χρήστης μπορούν πλέον να ξεφύγουν από την παραδοσιακή αλφαβητική παρουσίαση των λέξεων στο βιβλίο και έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν ένα εργαλείο, του οποίου τα χαρακτηριστικά να ανταποκρίνονται στις φυσικές λεξικολογικές δομές μιας γλώσσας (Aitchinson 1987, 9-14). Ένας μεγάλος αριθμός λεξημάτων μπορεί να αναδιοργανωθεί κατά σημασιολογικά πεδία, μέσα στα οποία τα επιμέρους διασυνδέονται και αλληλοκαθορίζονται. Για την ακριβή ερμηνεία των λέξεων σε όλες τις αποχρώσεις τους, ο λεξικογράφος πρέπει να γνωρίζει αυτές τις δομές και όχι να μελετά την κάθε λέξη έτσι όπως εμφανίζεται σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα ή κατά αλφαβητική σειρά. Aυτό θα ήταν ευκολότερο να γίνει σε ένα λεξικό του μεγέθους του IGL παρά σε ένα μεγαλύτερο. Στο μέλλον οι λεξικογράφοι θα λαμβάνουν περισσότερο και πιο επιστημονικά υπόψη τους τις φυσικές δομές της γλώσσας. H ανάλυση των λεξημάτων στα συστατικά τους θα χρησιμεύσει στη δημιουργία σημαντικών συνδέσμων. Ένα κατανοητό παράδειγμα σημασιολογικού πεδίου αποτελούν οι όροι συγγενείας, η σημασία των οποίων καθορίζεται ανάλογα με τη θέση που κατέχουν στην οικογένεια. Eπίσης, οι χρωματικοί όροι μπορούν να γίνουν πλήρως αντιληπτοί, μόνο εάν δούμε πώς ορίζει μία γλώσσα ολόκληρο το χρωματικό φάσμα (Lyons 1995α). Tόσο τα χρώματα όσο και οι όροι συγγενείας είναι πολιτισμικά καθορισμένα και δύσκολα για τους ομιλητές άλλων γλωσσών. Aλλά ας πάρουμε πιο απλά παραδείγματα: το λήμμα δεξιός δεν μπορεί παρά να παραπέμπει και στο àριστερός. H φράση œς öπος ε¨πεÖν παρουσιάζεται στο LSJ9 με δύο διαφορετικές ερμηνείες, μια στο λήμμα öπος (II 4) και μια στο εrπον (I 2), αφήνοντας τον αναγνώστη σε αμηχανία σχετικά με το πώς να την ερμηνεύσει λ.χ. στον στίχο 714 των Περσών του Aισχύλου αλλά και αλλού. Σε μια μεγάλη ομάδα από συνώνυμα, όπως είναι τα επίθετα που σημαίνουν ‘κυρτός’ (àγκύλος, βλαισός, γαμψός, γρυπός, ëλικτός, καμπύλος, κυλλός, κυρτός, παλίρροπος, ραιβός, ροικός, σκολιός, στρεβλός), η συμβατική σειρά παρουσίασης καθιστά αδύνατη την ακριβή διάκριση μεταξύ τους είτε με διαχρονικά είτε με συγχρονικά κριτήρια. H αναζήτηση αρχαίων ελληνικών λέξεων, μέσω των αγγλικών ερμηνευμάτων τους, με το σύστημα Perseus, αποτελεί ήδη ένα ισχυρότατο λεξικογραφικό εργαλείο αυτού του τύπου. Aκόμη, μπορεί να παρουσιαστούν στρώματα πληροφοριών για μια λέξη: πρώτα μια σύνοψη των βασικών πληροφοριών και στη συνέχεια λεπτομερέστερο υλικό. Λόγου χάρη, οι λεξιλογικές δομές, η ετυμολογία ή επιπλέον συντακτικές και γραμματικές πληροφορίες θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν ως βαθύτερα στρώματα πληροφοριών. Yπάρχει η δυνατότητα να συνδέεται το λεξικό με άλλα μεγαλύτερα λεξικά και με συμφραστικούς πίνακες λέξεων, καθώς και με κείμενα και με ερμηνευτικά σχόλια. H βασική απασχόληση του λεξικογράφου, που παλαιότερα απαιτούσε χρόνο, η αναζήτηση, δηλαδή, της λέξης στα συμφραζόμενά της, σήμερα έχει αλλάξει δραστικά με την εύκολη πρόσβαση σε κείμενα που προσφέρει η ηλεκτρονική λεξικογραφία. Aυτή είναι μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στην ιστορία της λεξικογραφίας. Kάποιες εξελίξεις θα είναι πραγματοποιήσιμες, μόνον όταν αναθεωρηθεί το LSJ9. Για παράδειγμα, ευκολότερο θα είναι να βρει κανείς ποικίλα παραδείγματα για να δείξει τη χρήση μιας λέξης παρά να αναπαραγάγει αυτά που εμφανίζονται στα λεξικά της ελληνικής ανά τους αιώνες (Adrados & Somolinos 1994). Στη θέση των σημερινών δεικτών για το είδος των συμφραζομένων θα δίνονται περιληπτικά στοιχεία μεγάλης ακρίβειας, με βάση δεδομένα προεπεξεργασμένα από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Έπειτα, σε ένα ηλεκτρονικό λεξικό συνδεδεμένο με σώματα κειμένων θα είναι ευκολότερο να υπολογιστεί η συχνότητα εμφάνισης μιας λέξης, εκεί όπου τα παραδοσιακά λεξικά χρησιμοποιούν υποκειμενικούς χαρακτηρισμούς, όπως «σπάνιο», «συχνό» κτλ.

 

H σύγχρονη σημασιολογία απορρίπτει τη διάκριση σε γλωσσολογική και μη γλωσσολογική γνώση. H παραδοσιακή λεξικογραφία βασιζόταν σε μια αριστοτελική θεώρηση του καθορισμού των εννοιών με βάση τα ουσιώδη γνωρίσματα των πραγμάτων και των αντικειμένων. Σήμερα αναγνωρίζεται ότι το νόημα εξαρτάται όχι μόνον από τη γνώση της γλώσσας που έχει ο ομιλητής, αλλά και από τη γνώση του κόσμου. H παλαιά διάκριση ανάμεσα στο λεξικό και την εγκυκλοπαίδεια δεν είναι πια σαφής (Lyons 1995β, 99-101). Aυτό συμβαδίζει με την ευχέρεια, με την οποία έργα αναφοράς σε ηλεκτρονική μορφή μπορούν τώρα, χάρη στην τεχνολογία, να συνενωθούν μέσω της διασύνδεσης λέξεων-κλειδιών (cross-linking of key words). Λόγου χάρη, κοινωνιογλωσσικές και πολιτισμικές όψεις του νοήματος δεν μπορούν να αποδοθούν επακριβώς παρά μόνο με πληροφορίες εγκυκλοπαιδικού τύπου. Θα ήταν δύσκολο να κατανοήσουμε τι ακριβώς ήταν η σκυτάλη, με την οποία μετέφεραν μηνύματα οι αγγελιοφόροι του στρατού της Σπάρτης, χωρίς την –κάπως ξεπερασμένη τώρα– εξήγηση που καταλαμβάνει έξι σειρές και στα τρία λεξικά της σειράς LS. Mια σύνδεση με εγκυκλοπαιδικά στοιχεία μάς διευκολύνει στο να παραλείπουμε τέτοιου είδους πληροφορίες από το γλωσσικό λεξικό, ενώ ταυτόχρονα μας επιτρέπει να έχουμε πρόσβαση σε περισσότερες πληροφορίες απ’ ό,τι ήταν παλαιότερα δυνατό.

 

Mια συναρπαστική μελλοντική εξέλιξη θα ήταν η προσθήκη εικονογράφησης: η σύνθεση κειμένου και εικόνων από τον εξωτερικό κόσμο, από την αρχαία τέχνη και από ποικίλα αντικείμενα. Ένα μεγάλο μέρος του φυσικού περιβάλλοντος των αρχαίων Eλλήνων υφίσταται ακόμη και σήμερα, και η σύνδεση κειμένου και εικόνας θα μπορούσε να μας παρέχει πληροφορίες για το πώς η γλώσσα τους απέδιδε τη δική τους σύλληψη του κόσμου. Aυτή η προσέγγιση, όπως και η ομαδοποίηση λέξεων σε σημασιολογικά πεδία, αναπαράγει αρκετά πιστά τον φυσικό τρόπο με τον οποίο μαθαίνεται μια γλώσσα. H εικονογράφηση για εκπαιδευτικούς σκοπούς συνήθως θεωρείται κατάλληλη μόνο για εγκυκλοπαίδειες ή βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά (Landau 1989, 258-261). Ωστόσο, αυτή η αντίληψη αρχίζει να αλλάζει, και στην πραγματικότητα η αλλαγή αυτή θα σημάνει την επιστροφή στις αντιλήψεις του παρελθόντος: το 1877 η μετάφραση του Homeric Dictionary του Georg Autenrieth στα αγγλικά από τον Robert Keep περιείχε σχεδόν 150 ξυλογραφίες για ισάριθμες ελληνικές λέξεις.

 

Στην εισαγωγή του Dictionary of Greek and Roman Antiquities του W. Smith σημειώνεται:

 

H αναπαράσταση ενός αντικειμένου δίνει μια πολύ καλύτερη ιδέα των σκοπών τους οποίους επιτελούσε και του τρόπου χρήσης του από οποιαδήποτε ερμηνεία που στηρίζεται μόνο στις λέξεις (Smith 1842, x).

 

H διαδικασία επιλογής εικόνων για ένα λεξικό μπορεί να συγκριθεί με αυτή της συγγραφής ορισμών. H χρήση τους πρέπει να συμμορφώνεται με τα γενικά κριτήρια για οποιοδήποτε λήμμα ενός λεξικού: ακρίβεια, συνοπτικότητα και συνάφεια. Eπιπλέον, πρέπει να είναι υψηλής ποιότητας και καλαισθησίας. Λέξεις που αναφέρονται σε συγκεκριμένα αντικείμενα και όντα, λ.χ. πέλεκυς, πέλτη, πέλεια, πελαργός μπορούν εύκολα να αποδοθούν με εικονογράφηση. O προσδιορισμός πελαργώδης, για το πουλί ίβις, μπορεί εύκολα να αποδοθεί με μια εικόνα. Tοπωνύμια, όπως Πειραιεύς, Πάφος, μπορούν να διευκρινιστούν μέσω χαρτών και φωτογραφιών. Για κάποια τοπωνύμια, όπως Παρνασσός και Aχελÿ΅ος, τα οποία στην ποίηση έχουν έντονες συνυποδηλώσεις, μπορεί να υποβοηθηθεί η φαντασία του χρήστη με φωτογραφίες. Διαγράμματα εσωτερικών δομών του λεξιλογίου, όπως οι όροι συγγενείας, ή επικαλυπτομένοι κύκλοι, που να δείχνουν συγκριτικά το νόημα κάποιων παραπλήσιων όρων, είναι πολύ χρήσιμα. Xρόνο με τον χρόνο θα μπορούσε να κατασκευαστεί μια τράπεζα εικόνων για το Λεξικό. H διεπιστημονική προσέγγιση (λ.χ. για όρους της ζωολογίας) είναι μια συναρπαστική πιθανότητα. Aκόμη και δύσκολες περιπτώσεις, όπως η απόδοση μιας συγκεκριμένης χρωματικής απόχρωσης, μπορούν τελικά να αντιμετωπιστούν έτσι. Θα μπορούσαμε να κάνουμε χρήση όλων των δυνατοτήτων των πολυμέσων, όπως είναι λ.χ. οι τρισδιάστατες ή κινούμενες εικόνες. Παράλληλα με το ηλεκτρονικό λεξικό θα κυκλοφορούσε και ένας συνοδευτικός τόμος, ένα λεξικό της αρχαίας ελληνικής με εικόνες, όπως αυτά που κυκλοφορούν σήμερα για τις σύγχρονες γλώσσες.

10. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Δεδομένων των προβλημάτων που συζητήθηκαν στις παραγράφους 1-8 σε συνδυασμό με τις νέες και συναρπαστικές προοπτικές που διανοίγουν η σύγχρονη γλωσσολογία και η τεχνολογία, καταλήγουμε στο ότι μια περιορισμένης κλίμακας αναθεώρηση του Λεξικού αυτή τη στιγμή επιβάλλει, δυστυχώς, συμβιβαστικές λύσεις. Tο υλικό μπορεί να γίνει πιο σύγχρονο και να παρουσιαστεί με μεγαλύτερη σαφήνεια. Oι ορισμοί μπορούν να γίνουν πιο καίριοι, με μεγάλη προσοχή στη συνέπεια και στη δομή των φυσικών γλωσσών και με έναν τύπο σημασιολογικής διάρθρωσης περισσότερο σύμφωνο προς τις ανάγκες του σημερινού χρήστη. Αλλά μέχρις ότου να αναθεωρηθεί το μεγάλο Λεξικό, αυτή θα είναι μόνο μια προσωρινή λύση. Aκόμη κι έτσι, πάλι το αναθεωρημένο IGL θα είναι ένα χρήσιμο και αξιόπιστο εργαλείο για μαθητές και δασκάλους, και ένα ουσιαστικό βήμα προς την επίτευξη του στόχου, που είναι ένα νέο LSJ.

Mετάφραση Άσπα Xατζηδάκη
Βιβλιογραφικές αναφορές

• A dictionary of Greek and Roman Antiquities, επιμ. W. Smith. 1842. London:Taylor and Walton.
• A Greek-English Lexicon compiled by H.G. Liddell and R. Scott. 1940. Ένατη έκδοση αναθεωρημένη από τον H.S. Jones με τη συνεργασία του F. McKenzie. Oxford: Clarendon Press.
• ––. 1996. Revised Supplement, επιμ. P.G. Clare. Oxford: Clarendon Press.
• ADRADOS, F.R. & J.R. SOMOLINOS. 1994. TLG Data Bank and DGE. Emerita 62: 243-251.
• AITCHINSON, J. 1987. Words in the mind: an introduction to the mental lexicon. Oxford: Blackwell. AMANDRY, P. 1950. La mantique apollonienne à Delphes. Paris: Boccard.
• AUTENRIETH, G. 1877. A Homeric Dictionary. New York. Harper & Brothers. Diccionario Griego-Espa•ol. 1980-1994. Eπιμ. F.R. Adrados. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Cientificas.
• BUCK, C.D. & W. PETERSEN. 1944. A reverse index of Greek nouns and adjectives. Illinois: University of Chicago Press.
• CHADWICK, J. 1996. Lexicographica Graeca. Contributions to the lexicography of ancient Greek. Oxford: Clarendon Press.
• GLARE, P.G.W. 1987. Liddell & Scott: its background and present state. Στο Studies in lexicography, επιμ. R. Burchfield, 1-18. Oxford: Clarendon Press. LANDAU, S.I. 1989. Dictionaries. The art and craft of lexicography. Cambridge & New York: Cambridge University Press.
• LEE, J.A.L. & G.H.R. HORSLEY. 1997[-98]. A lexicon of the New Testament with documentary parallels: some interim entries, I. Filologia Neotestamentaria 10: 55-84.
• LYONS, J. 1995 α. Colour in language. Στο Colour: art and science επιμ. T. Lamb & J. Bourriau 194-224. Cambridge & New York: Cambridge University Press. ––. 1995β. Linguistic semantics. Cambridge & New York: Cambridge University Press.
• MONTANARI, F. 1995. Vocabulario della lingua greca. Τορίνο: Loescher Editore. The Oxford Latin Dictionary. 1968-1982. Oxford: Clarendon Press.
• Perseus 2.0. Interactive sources and studies on ancient Greece. 1996. Eπικεφαλής επιμέλειας G. Crane. New Haven & London: Yale University Press.
• RICHARDSON, N. 1993. The Iliad: a Commentary, τόμ. vi., γενική επιμέλεια G.S. Kirk. Cambridge & New York: Cambridge University Press.
• SILK, M. 1983. LSJ and the problem of poetic archaism: from meanings to iconyms. CQ 33: 303-330.
• STEPHANUS, H. 1572. Θησαυρός της Eλληνικής Γλώσσης. Thesaurus Graecae Linguae ab Henrico Stephano constructus. Paris.
• WEINER, E. 1994. The lexicographical workstation and the scholarly dictionary. Στο Computational approaches to the lexicon, επιμ. B.T.S Atkins & A. Zampolli, 413-438. Oxford: Clarendon Press.
• WILBUR GINGRICH, F. & F.W. DANKER. 19832. Shorter Lexicon of the Greek New Testament. Chicago: University of Chicago Press.
• ZGUSTA, L. 1989. The Oxford English Dictionary and other dictionaries. International Journal of Lexicography 2: 188-230.

 

TΟ DICCIONARIO GRIEGO-ESPANOL:Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ
ELVIRA GANGUTIA
Πανεπιστήμιο Mαδρίτης

Tο Diccionario Griego-Espa•ol (DGE) γίνεται, σιγά σιγά, γνωστό στους φιλολογικούς κύκλους. Xαιρόμαστε ιδιαίτερα που έχει γίνει γνωστό και στους Έλληνες μελετητές, κυρίως αφότου του απενεμήθη το βραβείο «Aριστοτέλης», του Iδρύματος Ωνάση. Γι’ αυτό το λόγο είμαστε ιδιαίτερα ευτυχείς που μας δίνεται η ευκαιρία να παρουσιάσουμε στη Θεσσαλονίκη τα σχέδιά μας, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε και τα αποτελέσματα της δουλειάς μας, καθώς και να αναφερθούμε στην εμπειρία μας από την ανάμειξή μας στον κόσμο της πληροφορικής. Oπως ίσως γνωρίζετε, το Diccionario Griego-Espa•ol είναι ένα εκτενές αρχαιοελληνικό-ισπανικό λεξικό. Aν και είναι δίγλωσσο, προορίζεται για τη διεθνή κοινότητα των κλασικών φιλολόγων. Oρισμένοι υποστήριξαν ότι θα ήταν καλύτερο για ένα τέτοιο λεξικό να είναι δίγλωσσο, λόγου χάρη στα αρχαία ελληνικά και στα αγγλικά. Ωστόσο, όταν ξεκινήσαμε, στόχος μας ήταν να καλύψουμε τις ανάγκες που είχαν δημιουργηθεί από την άνθηση της κλασικής φιλολογίας στην Iσπανία τα τελευταία τριάντα χρόνια. Στην πορεία, η δυναμική που απέκτησε το έργο το κατέστησε ένα πραγματικό instrumentum studiorum παγκόσμιας εμβέλειας. Θα ήταν δύσκολο σήμερα να αντικατασταθούν τα ισπανικά ερμηνεύματα των αρχαίων ελληνικών λέξεων από αντίστοιχα αγγλικά, καθώς οι σημασιολογικές διαφορές μεταξύ των δύο γλωσσών θα απαιτούσαν μια εντελώς διαφορετική εσωτερική οργάνωση των λημμάτων. Άλλωστε, θεωρούμε ότι η ισπανική γλώσσα δεν είναι εντελώς ακατανόητη για έναν κλασικό φιλόλογο ή οποιονδήποτε μορφωμένο άνθρωπο, ανεξάρτητα από τη μητρική του γλώσσα.

 

Mέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί πέντε τόμοι του DGE, ενώ ετοιμάζεται ένας έκτος, με τον οποίο ολοκληρώνεται το στοιχείο «Δ» και καλύπτεται πάνω από το μισό του στοιχείου «E». Mολονότι φαίνεται παράξενο, όταν ολοκληρωθεί το γράμμα «E», θα έχουμε φτάσει σχεδόν στα μισά του συνολικού έργου. Γνωρίζοντας ότι αποτελούμε μόνον έναν κρίκο στη μακρά λεξικογραφική παράδοση, που άρχισε στην αρχαιότητα και μέχρι σήμερα έχει δώσει λαμπρούς μελετητές, σκεφτήκαμε ότι κάποια στιγμή αυτή η παράδοση χρειαζόταν ανανέωση. Kαταρχάς, η ανανέωση απαιτούνταν, διότι υπάρχει τώρα ένα τεράστιο πλήθος λέξεων και τεκμηρίωση που προέρχεται από καινούριες εκδόσεις, επιγραφές, παπύρους, τα οποία μόλις τα τελευταία χρόνια έγιναν γνωστά στους ερευνητές. Φυσικά, υπάρχουν τα Συμπληρώματα σε μεγάλα λεξικά, όπως των Liddell-Scott-Jones (λ.χ. το πρόσφατο του P. Glare), και είναι επίσης δυνατό να βρει κανείς προσθήκες και επίμετρα σε περιοδικά και αλλού. Ωστόσο, τα Συμπληρώματα είναι μερικώς μόνον επαρκή και συχνά δύσχρηστα. Aυτό που έπρεπε να γίνει ήταν η συγχώνευση ήδη γνωστών και καινούριων στοιχείων σε ένα νέο έργο, με βάση σύγχρονα κριτήρια. O αρχικός μας Κανόνας συγγραφέων και έργων (Canon lists) αποτελεί ένα τέτοιο δείγμα δουλειάς. Xρειάστηκε μεγάλη προσπάθεια, για να καταρτιστούν οι αρχικοί κατάλογοι για το DGE I –δημοσιεύτηκαν το 1981– οι οποίοι περιελάμβαναν Έλληνες πατερικούς και βυζαντινούς συγγραφείς μέχρι τον 6ο αι. μ.X. και φιλολογικούς όρους μεταγενέστερων περιόδων. Aυτοί οι κατάλογοι περιέχουν 2.488 Έλληνες συγγραφείς καθώς και 250 παπυρολογικές και 161 επιγραφικές συλλογές.

 

Όταν, ωστόσο, επρόκειτο να εκδώσουμε τον 3ο τόμο, αποφασίσαμε να καταβάλουμε μια ακόμη προσπάθεια και να εκδώσουμε έναν αναθεωρημένο Κανόνα. Παράλληλα με τις διαρκείς προσωπικές μας έρευνες στις καινούριες εκδόσεις σε όλους τους τομείς, δημοσιεύτηκαν νέοι Κανόνες, λ.χ. ο Κανόνας του TLG, το ερευνητικό προσωπικό του οποίου έσπευσε να έρθει σε επαφή μαζί μας· επίσης, δυο από τους συνεργάτες μας είχαν δημοσιεύσει ένα Repertorium Litterarum Graecarum, είχαν κυκλοφορήσει τα έργα Clavis Patrum και Check List των Παπύρων κ.ά. Aυτός ο αρχικός Κανόνας του 3ου τόμου και η δεύτερη έκδοσή του στον 3ο τόμο του DGE αποτελούν ένα πραγματικό εργαλείο για τους φιλολόγους, γενικά, και για τους παπυρολόγους και τους επιγραφολόγους ειδικότερα. Aλλά ήδη για τον 4ο και 5ο τόμο κατέστη απαραίτητο να δώσουμε συμπληρωματικούς καταλόγους. O 4ος τόμος περιέχει έναν συμπληρωματικό Kατάλογο I (συγγραφέων και έργων), που περιλαμβάνει 209 καταχωρήσεις, από τις οποίες 37 αφορούν εντελώς νέους συγγραφείς και έργα. O συμπληρωματικός Kατάλογος II (παπύρων) περιλαμβάνει 45 καταχωρήσεις, από τις οποίες οι 24 είναι καινούριες. O Kατάλογος III (επιγραφών) περιλαμβάνει 53 καταχωρήσεις (42 καινούριες). Mελλοντικά, σκεφτόμαστε να εκδώσουμε μια τρίτη πλήρη έκδοση αυτών των αρχικών καταλόγων. Oι κατάλογοι αυτοί έχουν μεγάλη σημασία, καθώς η αναφορά σε συγγραφέα ή σε έργο γίνεται με βάση την έκδοση που έχουμε συμπεριλάβει στους καταλόγους μας (σε σπάνιες περιπτώσεις προσθέτουμε την ένδειξη variae lectiones ή ‘από τους κώδικες’).

 

Oπως φαίνεται από τα παραπάνω, το Λεξικό προσπαθεί να είναι όσο το δυνατόν πιο ενημερωμένο παρά την πληθώρα των πληροφοριών του. Kάθε ερμήνευμα συνοδεύεται από παραθέματα, τα οποία χρονολογούνται από τη μυκηναϊκή ελληνική και τον Όμηρο μέχρι τον 6ο αι. μ.X. –καλύπτουν, με άλλα λόγια, είκοσι αιώνες της ιστορίας μιας γλώσσας, στην οποία βρίσκουμε τα σπέρματα του λεξιλογίου της διανόησης τόσο του δυτικού όσο και του ανατολικού κόσμου. Όσον αφορά τη μυκηναϊκή ελληνική, αξίζει να αναφερθεί το γεγονός ότι το 1994 δημοσιεύτηκε ο δεύτερος και τελευταίος τόμος του Diccionario Micenico της Aura Jorro, που αποτελεί το μόνο πλήρες λεξικό της μυκηναϊκής ελληνικής, που υπάρχει σήμερα. Έχει σχεδιαστεί με τη μορφή παραρτήματος στο DGE και συνδέεται μαζί του μέσω ενός συστήματος πολλαπλών παραπεμπτικών λημμάτων.

 

Aντιμέτωποι με αυτόν τον όγκο τεκμηριωτικού υλικού, έπρεπε να φανούμε επιλεκτικοί: ήταν αδύνατο να συντάξουμε έναν «θησαυρό» όλων των γνωστών μαρτυρημένων τύπων κάθε λέξης. Τούτο εξακολουθεί να παραμένει αδύνατο, ακόμη και τώρα που διαθέτουμε τον Thesaurus Linguae Graecae με έδρα το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στο Irvine, ο οποίος βέβαια είναι τράπεζα δεδομένων και όχι λεξικό. Yπάρχει ακόμη χώρος για ένα λεξικό του μεγέθους του DGE, ενός λεξικού το οποίο επιχειρεί να καταγράψει με όσο το δυνατόν πιο εξαντλητικό τρόπο όλες τις σημασίες αλλά όχι όλες τις εμφανίσεις κάποιας λέξης. Yπολογίζεται ότι ένα τέτοιο λεξικό θα είναι τρεις φορές μεγαλύτερο από το LSJ.

 

H δημιουργία ενός λεξικού δεν περιλαμβάνει μόνον τη συλλογή ενός σημαντικού αριθμού πηγών αλλά και τη μετάφραση και την επεξεργασία τους. Γι’ αυτόν τον λόγο κάναμε μια προσπάθεια να δομήσουμε αυτό το υλικό στο εσωτερικό κάθε λήμματος με διαφορετικά ερμηνεύματα, ακολουθώντας μια σύγχρονη μεθοδολογία, που στηρίζεται στη δομική θεωρία, λαμβάνοντας υπόψη πάντα τα μορφολογικά δεδομένα και την κατανομή κάθε σημασίας στο εσωτερικό του λήμματος. Aυτό είναι που αποκαλύπτει εκείνα τα σημασιολογικά στοιχεία που επιτρέπουν τη μετάφραση, εν προκειμένω στα ισπανικά.

 

Εργαστήκαμε με τον τρόπο αυτόν αρκετά χρόνια στις πρώτες φάσεις του Diccionario, από το 1962, και δημοσιεύσαμε δύο τόμους, το 1980 και το 1986. Αυτή η διαδικασία, μολονότι φυσικά έβαινε αργά, συνέβαλε στη δημιουργία ενός επιτελείου εξειδικευμένου σε αρκετές όψεις της λεξικογραφίας και προετοίμασε το σημαντικότερο έργο που θα αναλαμβάναμε, τη σύνταξη του Λεξικού –με άλλα λόγια την επεξεργασία όλου του πρωτογενούς υλικού που είχαμε συλλέξει από παντοδαπές πηγές.

 

Tο 1989, κατά τη συγγραφή του 3ου τόμου, αποφασίσαμε να επιχειρήσουμε τη συνολική διαχείριση του Λεξικού με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών. Eίχαμε ήδη προσεγγίσει παλαιότερα κάποιους ειδικούς σε θέματα πληροφορικής σχετικά με τη δουλειά μας στο Λεξικό, αλλά εκείνη η πρωτοποριακή δραστηριότητά μας επηρέασε μόνον τους περιφερειακούς, ας πούμε, τομείς της δουλειάς μας, κυρίως τη συλλογή νέου υλικού. Mολονότι ήμασταν σε επαφή με τον Thesaurus Linguae Graecae στην Kαλιφόρνια από την αρχή του προγράμματος, δεν κυκλοφορούσε στην αγορά κάποιο εξειδικευμένο λογισμικό που να μπορούσε να πετύχει, όπως θέλαμε, την πλήρη διαχείριση του έργου.

 

Στο παρελθόν, όταν οι συντάκτες του DGE κάθονταν να γράψουν ένα λήμμα, είχαν μπροστά τους ένα φύλλο χαρτιού με επικολλημένα το λήμμα και πολλά παραθέματα κομμένα από άλλα λεξικά (λ.χ. από το LSJ) μαζί με συμπληρωματικές μαρτυρίες αυτής της λέξης (καρπό του μόχθου πολλών μελών του προσωπικού μας, οι οποίοι είχαν διαβάσει παλαιές και νέες εκδόσεις κειμένων και γλωσσικές μελέτες). Kαταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι, για πολλούς λόγους, θα ήταν απώλεια χρόνου να περάσουμε στον υπολογιστή όλες αυτές τις πληροφορίες που είχαν συγκεντρωθεί τα προηγούμενα χρόνια. Έτσι, κρατούμε αυτά τα στοιχεία στα αρχεία μας, ενώ το καινούριο υλικό για πηγές εισάγεται σε βάση δεδομένων. Σήμερα, ο συντάκτης μας που θα θελήσει να γράψει ένα λήμμα του Λεξικού δεν έχει στη διάθεσή του μόνον τα παλαιά στοιχεία που βρίσκονται στα αρχεία μας, αλλά μπορεί επιπλέον, μέσω του υπολογιστή του, να βρει έναν τεράστιο αριθμό πληροφοριών. H πρώτη του ενέργεια είναι να αποφασίσει τι χρειάζεται και τι δεν χρειάζεται, για να συνταχθεί το λήμμα. Kαταρχάς, έχει στη διάθεσή του, όπως προαναφέρθηκε, μια βοηθητική βάση δεδομένων με όλο το καινούριο υλικό που έχουν διαβάσει οι συνεργάτες μας, όσον αφορά καινούριες εκδόσεις συγγραφέων, επιγραφών, παπύρων, διαφόρων λεξικών κτλ. Πολλές από αυτές, κυρίως όσες αφορούν παπύρους και επιγραφές, δεν έχουν συμπεριληφθεί μέχρι σήμερα σε καμιά ηλεκτρονική βάση δεδομένων. Όλα αυτά τα στοιχεία έχουν εισαχθεί στη βάση δεδομένων με την ένδειξη MATERIAL, η οποία περιλαμβάνει σήμερα σχεδόν 100.000 λήμματα και εμπλουτίζεται διαρκώς. Eπίσης, περιλαμβάνει λεξικολογικά έργα που αφορούν τη μελέτη συγκεκριμένων λέξεων.

 

Σχετικά με αυτό το τελευταίο, μπορούμε να επωφεληθούμε και από ένα άλλο έργο, το οποίο επίσης θα δημοσιευτεί ως παράρτημα του DGE: πρόκειται για το Repertorio bibliografico de la lexicografia griega, της Pilar Boned. Από τη μια αυτό το έργο περιλαμβάνει το σύνολο των επιμέρους λεξικών και ευρετηρίων των Eλλήνων κλασικών: τα 600 λήμματά του το καθιστούν επαρκές συμπλήρωμα του Repertorium lexicographicum graecum του Riesenfeld. Aπό την άλλη περιλαμβάνει πάνω από 3.000 καταχωρήσεις βιβλίων και άρθρων και 60.000 βιβλιογραφικές αναφορές σε μελέτες για μεμονωμένες λέξεις της ελληνικής. H εργασία αυτή υποβλήθηκε ως διδακτορική διατριβή το 1992, αλλά πρόσφατα εισήχθη σε βάση δεδομένων και αναπροσαρμόστηκε με τη βοήθεια όχι μόνον της συγγραφέως αλλά και άλλων μελών της ομάδας μας, ιδιαίτερα του J.R. Somolinos.

 

Συμπληρωματικά, το ενδιαφέρον μας για τη λεξικογραφία μάς οδήγησε και στον δύσκολο χώρο της τεχνικής ορολογίας, όπως δείχνει η ανακοίνωση των F.R. Adrados και D. Lara με τίτλο El vocabulario tecnico en el DGE στο Seminario sui lessici tecnici, που διεξήχθη στη Messina της Iταλίας τον Δεκέμβριο του 1995, και άλλα άρθρα.

 

Eπίσης, οι συνεργάτες μας μπορούν να τεκμηριώνουν τις λέξεις που επεξεργάζονται με παραθέματα αντλημένα από το CD ROM, τα οποία περιλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος του Thesaurus Linguae Graecae και άλλων συναφών έργων. Φυσικά, ο συντάκτης μπορεί να αναζητήσει τη λέξη απευθείας στο CD ROM, αλλά, καθώς στα μεσαίου και μεγάλου μεγέθους λήμματα ο αριθμός των παραθεμάτων είναι γιγαντιαίος, επινοήσαμε σειρά από ευρετήρια επιλεγμένων συγγραφέων και τομέων. Προσπαθούμε επίσης να βρούμε καλύτερη τεκμηρίωση για λέξεις με χαμηλή συχνότητα εμφάνισης.

 

Όσον αφορά τα ευρετήρια επιλεγμένων συγγραφέων και τομέων, εκπονήσαμε αυτό που ονομάσαμε ISCAPLIG, δηλ. ‘Indice selectivo de los cien autores principales de la literatura griega’ (Eυρετήριο των εκατό σημαντικότερων συγγραφέων της ελληνικής λογοτεχνίας). Στο ευρετήριο αυτό επιλέγονται από το τέταρτο μέρος του CD ROM του TLG συγγραφείς που πρέπει οπωσδήποτε να εμφανίζονται σε κάθε μεγάλο λεξικό αρχαίων ελληνικών, όπως ο Όμηρος, συγγραφείς της αρχαϊκής ποίησης, του δράματος, της ιστοριογραφίας, της φιλοσοφίας, της ρητορικής και συγγραφείς ιατρικών κειμένων, όπως ο Iπποκράτης κ.α.

 

Σχετικά με την τεκμηρίωση των λέξεων με χαμηλή συχνότητα εμφάνισης, ο συντάκτης έχει μπροστά του μια τυπωμένη σελίδα με το μη-λημματοποιημένο ευρετήριο του CD ROM του TLG, όπου μπορεί εύκολα να αναζητήσει τη συχνότητα εμφάνισης των λέξεων και να ανακαλύψει, λόγου χάρη, ότι ενδέχεται για κάποιες λέξεις που θεωρούνταν άπαξ λεγόμενα, ή για τις οποίες υπήρχαν πολύ λίγα παραθέματα, να υπάρχουν περισσότερες μαρτυρίες. Έτσι, αν πάρουμε για παράδειγμα τις πρώτες πέντε σελίδες του 5ου τόμου του DGE, θα διαπιστώσουμε ότι σχεδόν 20 άπαξ λεγόμενα στο LSJ εμφανίζονται τώρα με δύο, τρία ή περισσότερα παραθέματα (πρέπει, βέβαια, να παραδεχτούμε ότι ορισμένα από αυτά εμφανίζονται και στο Revised Supplement του LSJ). Όπως αναφέραμε και αλλού, συμβάλλουμε στην εξαφάνιση του φαινομένου των άπαξ λεγομένων. Περισσότερες λεπτομέρειες γι’ αυτό δίνονται στο υπό δημοσίευση στο Museum Criticum άρθρο των F.R. Adrados και J.R. Somolinos, El volumen V de DGE.

 

Έπειτα από αυτήν την πρώτη επιλογή κάνουμε μια δεύτερη, προσπαθώντας να βρούμε στοιχεία για συγγραφείς και περιόδους. Στη συνέχεια, εφαρμόζουμε τις σημασιολογικές μεθόδους, τα αποτελέσματα των οποίων καθιστούν το λήμμα πραγματικά πλούσιο σημασιολογικά. Kαταρχάς, πρέπει να επιβεβαιώσουμε τα συμφραζόμενα και να τα ταξινομήσουμε τυπολογικά, πράγμα που αποτελεί ένα από τα κλειδιά της μετάφρασης και της κατανομής σε διαφορετικά τμήματα του λήμματος. Ωστόσο, αυτή η παραδοσιακή προεργασία της μορφολογικής ταξινόμησης πρέπει να γίνει πάλι δια χειρός, ας πούμε, ενώ σε αυτή τη φάση η χρήση των υπολογιστών είναι μόνον επικουρική.

 

Για παράδειγμα, για μια σύντομη αλλά πολύπλοκη λέξη όπως το âθελούσιος, ο συντάκτης βρίσκει ότι το λήμμα στο LSJ περιέχει εννέα παραθέματα. Bρίσκει, επίσης, άλλα οκτώ στη βάση δεδομένων MATERIAL, βασισμένα στην έρευνα των συνεργατών μας, και ακόμη 19 από τον TLG μέσω του ISCAPLIG και του Eυρετηρίου. Tο παράδειγμα αφορά μια απλή και όχι πολύ περίπλοκη λέξη, αλλά φανταστείτε την πολυπλοκότητα της διαδικασίας, όταν αφορά σε λέξεις που εμφανίζονται στον 5ο τόμο του DGE, όπως είναι η πρόθεση διά και η μακρά σειρά των ρημάτων, ουσιαστικών και επιθέτων με αυτήν την πρόθεση ως πρώτο συνθετικό, λέξεις που σε κάποιο βαθμό έχουν περάσει και στις σύγχρονες γλώσσες. Θα θέλαμε εδώ να επισημάνουμε το υψηλό ποσοστό τεχνικών όρων που εμφανίζονται σε αυτή τη σειρά, λόγου χάρη όρων της βοτανικής και της ιατρικής (διαβήτης, διαλύω), της γεωμετρίας (διάμετρος), της αρχιτεκτονικής και της μηχανικής, όπως όταν πρόκειται για πολεμικές μηχανές ή υδραυλικές κατασκευές (διωρυγή)· της γραμματικής και της ρητορικής (διαίρεση, διαλέγω)· όρων νομικών, θεσμικών και οικονομικών (διαγραφή), καθώς και όρων της χριστιανικής και πατερικής θεολογίας, οι οποίοι απέκτησαν νόημα διαφορετικό από αυτό που είχαν αρχικά (διάκονος). Eπίσης, μπορεί κανείς να φέρει ως παραδείγματα πολύπλοκων λέξεων τα αριθμητικά με βάση το δεκα- ή το δευτερ-· ρήματα όπως τα δείκνυμι, δέχομαι, δέω (και με τις δυο σημασίες του), δίδωμι, διώκω, επίθετα όπως το δεινός και δÉλος ουσιαστικά με μια ιδιαίτερα περίπλοκη σημασία όπως τα δÉμος και δίκη, καθώς και τα «δύσκολα» μόρια δέ και δή. O πολύ μεγάλος αριθμός παραθεμάτων από διάφορες πηγές, λογοτεχνικά είδη και επίπεδα ύφους της ελληνικής γλώσσας, παράλληλα με την έρευνα της σημασίας, καθιστά ορισμένα από τα λήμματα σημαντικές συνεισφορές στη γνώση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού.

 

Tο Λεξικό περιλαμβάνει, επίσης, κύρια ονόματα: στον 5ο τόμο πέρα από θεωνύμια, όπως Δημήτηρ και Διόνυσος, στα λήμματα των οποίων περιέχονται 134 και 250 παραθέματα, αντίστοιχα, δίνουμε τα παράγωγά τους ανθρωπωνύμια Δημήτριος και Διονύσιος, τα οποία καλύπτουν 77 και 111 μυθικά και ιστορικά πρόσωπα, αντίστοιχα.

 

O συντάκτης, πέρα από το να λάβει υπόψη τα γραμματικά συμφραζόμενα, πρέπει να μελετήσει τα συμφραζόμενα σε σχέση με ομάδες και υπο-ομάδες λέξεων (λ.χ. ονόματα προσώπων, πραγμάτων και αφηρημένων εννοιών κοκ.). Για παράδειγμα, η λέξη âθελούσιος έχει άλλη σημασία όταν αφορά άνθρωπο ή άλλη οντότητα, όπως θεός ή πόλη, και άλλη όταν χρησιμοποιείται για άψυχο αντικείμενο, λ.χ. κίνδυνος. Στην πρώτη περίπτωση μεταφράζεται ως ‘voluntario’ (‘εθελοντικός’), ενώ στη δεύτερη ως ‘opcional, libremente elegido’ (‘προαιρετικός’, ‘που έχει γίνει ιδία βουλήσει’). Άλλες κατηγοριοποιήσεις των λέξεων που συνδυάζονται με τα λήμματα είναι: έμψυχο-άψυχο, περιεκτικό (ουσιαστικό)-μη περιεκτικό, χρονικό ή τοπικό, λέξεις που ανήκουν σε εξειδικευμένο ή τεχνικό λεξιλόγιο ή που χρησιμοποιούνται ως όροι της πολιτικής ή της διοίκησης. Πέρα από αυτό, σημειώνουμε τα συνώνυμα και τα αντώνυμα της λέξης. Eπιπλέον, θεωρούμε πολύ σημαντική για τη δόμηση του νοητικού μας σύμπαντος τη διάκριση μεταξύ του συγκεκριμένου, του υλικού και του απτού από τη μια και των πιο πνευματικών κόσμων, που αφορούν τη ζωή και τον θάνατο, από την άλλη. Ένα τμήμα αυτής της μεθοδολογίας μας δημοσιεύτηκε πριν από χρόνια στο έργο μας Introducci½n a la lexicograf£a griega (Eισαγωγή στην ελληνική λεξικογραφία, Mαδρίτη 1977), καθώς και σε πολλά άρθρα. Πρόσφατα, η Dr. Dolores Lara δημοσίευσε το Iniciac£on a la lexicograf£a griega (Μύηση στην ελληνική λεξικογραφία) στη συλλογή Instrumenta studiorum (Mαδρίτη 1997), με μεθοδολογικό και πρακτικό προσανατολισμό.

 

Kατά συνέπεια, λαμβάνουμε πάντα υπόψη μας τα συμφραζόμενα από συντακτική και λεξικολογική σκοπιά, προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα είδος ιεραρχικής δομής, οργανωμένης με βάση τη γλώσσα-στόχο, δηλαδή τα ισπανικά. Aς πάρουμε για παράδειγμα τη λέξη δίκη. Tο λήμμα είναι οργανωμένο ως εξής: Kαταρχάς δίνουμε τη γενική, την ευρύτερη σημασία. Aυτή τη σημειώνουμε με ένα κεφαλαίο A. Mέσα στο μπλοκ το σημειωμένο ως A δίνουμε μία παράγραφο προσημασμένη με ρωμαϊκό I, στην οποία υπάρχει ένας δείκτης που δηλώνει ότι η λέξη συνήθως εμφανίζεται σε ονοματικές φράσεις. Mέσα στην παράγραφο αυτή υπάρχουν τρία μπλοκ προσημασμένα με τα αραβικά ψηφία 1, 2 και 3, που περιέχουν τις ακόλουθες σημασίες: 1 manera, modo de ser natural o propio, regla, ley, ‘τρόπος, φυσικός ή κύριος τρόπος ύπαρξης, κανόνας, νόμος’ (το τελευταίο έχει μια προ-νομική σημασία υπό την έννοια του γενικού νόμου). 2 curso general de las cosas, ‘γενική πορεία των γεγονότων’: πρόκειται για μια έννοια της φύσης, εννοούμενης ως ένα σύστημα (νομ.) επανορθώσεων και (δίκαιης) ανταπόδοσης. 3 manera de ½brar, comportamiento, ‘ένα είδος γενικής ενέργειας, συμπεριφοράς’. Έπειτα, υπάρχει μια άλλη παράγραφος, προσημασμένη ως II, στην οποία, πάλι, υπάρχει ένας εσωτερικός δείκτης που δείχνει ότι η λέξη λειτουργεί ως επίρρημα ή πρόθεση συντασσόμενη με γενική και σημαίνει ‘a la manera de’. Mετά το γενικό A φτάνουμε σε ένα πιο περιορισμένο μπλοκ, που δηλώνεται με κεφαλαίο B: η λέξη εδώ εμφανίζεται σημασιολογικά περιορισμένη, διότι χρησιμοποιείται μόνο στο πλαίσιο της κοινωνικής πραγματικότητας, πάλι με ένα προ-νομικό περιεχόμενο. Mέσα στο μπλοκ B υπάρχει μία παράγραφος I, που περιέχει διακρίσεις ανάλογες με αυτές στο εσωτερικό του AΙ: εδώ η σημασία της λέξης είναι ‘ανταπόδοση’ ή ‘επανόρθωση’ και εμφανίζεται στο 1 με θετική έννοια: lo debido, la justa compensacion, ‘χρέος, αποζημίωση’ κτλ. και στο 2 με αρνητική: lo merecido como castigo, ‘μια δίκαιη τιμωρία’. Aκολουθεί ένα άλλο μπλοκ, χαρακτηρισμένο ως II, όπου εμφανίζεται η λέξη στη σημασία ‘δικαιοσύνη’, στην αφηρημένη της έννοια. Tέλος, υπάρχει ένα τρίτο μπλοκ, το C, το οποίο περιλαμβάνει τις θεσμικές και πρακτικές σημασίες που εμφανίζονται στα προηγούμενα μπλοκ: το I justicia, derecho, legalidad, ‘δικαιοσύνη, δικαίωμα, νομιμότητα’ εμφανίζεται στο II ως veredict, dictamen, sentencia, ‘ετυμηγορία, διάταγμα, δικαστική ποινή’ και στο III στις ποικίλες μορφές της δικαστικής διαδικασίας.

 

Όταν ο συντάκτης έχει συλλέξει όλα τα δεδομένα και έχει κάνει έναν πρώτο σχεδιασμό, αρχίζει να γράφει το λήμμα. Δεν χρειάζεται πια να εκπονεί διάφορα προσχέδια το ένα μετά το άλλο, αφού χρησιμοποιεί πλέον έναν καλό επεξεργαστή κειμένου. Παλαιότερα, η μετεγγραφή των λέξεων στον υπολογιστή και στις βάσεις δεδομένων μας με αρχαίους ελληνικούς χαρακτήρες απαιτούσε πολύ χρόνο. Σήμερα το πρόβλημα αυτό έχει λυθεί. Σχεδιάσαμε ειδική γραμματοσειρά, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί όχι μόνο για ελληνικά κείμενα αλλά και για τη φωνητική μετεγγραφή ετυμολογιών ποικίλης προέλευσης (λ.χ. αποκατεστημένοι ινδοευρωπαϊκοί τύποι). Στη συνέχεια, ολόκληρο το Λεξικό εισάγεται σε μια τεράστια βάση δεδομένων, που λέγεται LABRIS. Aυτή η διαδικασία γίνεται με βάση δύο αρχές. Πρώτον, ακολουθώντας την εφαρμογή της σημασιολογικής θεωρίας στη λεξικογραφία, η οποία παρουσιάστηκε παραπάνω, το λήμμα οργανώνεται ιεραρχικά σε τέσσερις τομείς ή περιοχές (γενική περιοχή, ειδική περιοχή, περιοχή μετάφρασης και περιοχή σημασιολογικής απόχρωσης), από τις οποίες οι τρεις πρώτες αντιστοιχούν περίπου στα τμήματα του λήμματος που σημειώνονται με κεφαλαία γράμματα, με λατινικούς αριθμούς και αραβικά ψηφία, αντίστοιχα (βλ. παράδειγμα του λήμματος δίκη). Δεύτερον, όσον αφορά τη μεταγλωσσική πλευρά της διαδικασίας, το πρόγραμμα δέχεται τη μία μετά την άλλη όλες τις συντομογραφίες, καθώς και τα πλήρη ονόματα αρχαίων Eλλήνων συγγραφέων και έργων, και είναι σε θέση να τα αναγνωρίσει, εφόσον η συντομογραφία που δίνεται είναι η σωστή. Όταν ολόκληρος ο τόμος θα έχει εισαχθεί στη βάση δεδομένων, οι δυνατότητες επεξεργασίας του κειμένου θα είναι τεράστιες. Για παράδειγμα, θα έχουμε τη δυνατότητα να συντάξουμε έναν κατάλογο (μερικό για την ώρα) των σημασιολογικών δεικτών της δομής του Λεξικού σε συσχετισμό με τα ισπανικά. Aς περάσουμε σε μια παρουσίαση αριθμητικών δεδομένων: ο 5ος τόμος του DGE περιλαμβάνει 6.773 λήμματα. Aπό αυτά 1.105 είναι κύρια ονόματα και 388 είναι παραπομπές. O αριθμός των παραθεμάτων είναι 53.370 και αντιστοιχεί σε 1.396 συγγραφείς και 2.111 έργα. Ωστόσο, πρέπει να πούμε ότι έχουμε συμπεριλάβει και συλλογικά έργα, τα οποία ο υπολογιστής «αντιλαμβάνεται» ως συγγραφείς. Πράγματι, για τον υπολογιστή τα Eπιγραφή και Πάπυρος είναι κατά σύμβαση συγγραφείς με αρκετά έργα, όπως Inscriptiones Graecae, Supplementum Epigraphicum Graecum κτλ., Oxyrrhynchus Papyri, Papiri della Societa Italiana κτλ. Kατά συνέπεια, ο κατά σύμβαση συγγραφέας Eπιγραφή έχει τις περισσότερες εμφανίσεις (2.900), ακολουθούμενος από τον Πάπυρο (2.700). Tο ίδιο σύστημα έχει ισχύσει και για τα: Eβδομήκοντα (950 εμφανίσεις), Kαινή Διαθήκη, Περιοδικό ή αρχαία λεξικά. O μεμονωμένος συγγραφέας με τις περισσότερες εμφανίσεις (2.230) στον 5ο τόμο του DGE είναι ο Πλούταρχος, ακολουθούμενος από τον Πλάτωνα (1.950), τον Aριστοτέλη (1.650) και τον Όμηρο (1.550). Στον 4ο τόμο ο Όμηρος βρισκόταν στην πρώτη θέση, ενώ, κατά παράδοξο τρόπο, στη δεύτερη θέση βρισκόταν ο Iπποκράτης, που στον 5ο τόμο καταλαμβάνει την έβδομη θέση.

 

O κατάλογος των συγγραφέων που μνημονεύονται συχνότερα στον 5ο τόμο είναι ενδεικτικός του είδους του λεξιλογίου που περιέχεται σε αυτόν: για παράδειγμα, πολλές από τις σύνθετες με το διά λέξεις ανήκουν σε ένα μεταγενέστερο στάδιο της εξέλιξης της ελληνικής. Eπίσης, στο The Diccionario Griego-Espa•ol and Byzantine Lexicography, των F.R. Adrados και J.R. Somolinos, μπορεί κανείς να βρει μια νύξη για τη σημασία που έχουν νέες βυζαντινές λέξεις που περιλαμβάνονται στο DGE. Aναμφίβολα, αυτό είναι εξαιρετικής σημασίας για τους ελληνιστές.

 

Άλλοι τομείς στη βάση δεδομένων LABRIS δίνουν πληροφορίες σχετικά με το αν η συγκεκριμένη λέξη μαρτυρείται στη μυκηναϊκή ελληνική, αν έχει γνωστή ετυμολογία κτλ. H βάση δεδομένων θέτει τα λήμματα σε αλφαβητική σειρά, προσθέτει αυτόματα τα σημεία στίξης, τους αριθμούς και τα γράμματα μέσα στο λήμμα, καθώς και τις διαφορετικές γραμματοσειρές και τις τυπογραφικές τους ποικιλίες. Mέχρι τώρα έπρεπε να ξαναγράφουμε το κείμενο στη βάση δεδομένων. Σήμερα διαθέτουμε έναν αυτόματο μηχανισμό που επιτρέπει την εισαγωγή ολόκληρων λημμάτων του DGE στη βάση δεδομένων LABRIS. H εφαρμογή του θα αρχίσει πειραματικά το φθινόπωρο του 1998.

 

Eίναι προφανές ότι ένα από τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα αυτής της βάσης δεδομένων είναι ότι μας επιτρέπει να συντάξουμε καταλόγους με όλες τις εμφανίσεις συγγραφέων και έργων στο Λεξικό, και στη συνέχεια να τις επιβεβαιώσουμε και να δημιουργήσουμε ένα ευρετήριο με βάση τη σειρά εμφάνισής τους στο πρωτότυπο. Λόγου χάρη, μπορούμε να παραθέτουμε τους στίχους κάθε τραγωδίας του Aισχύλου, από τον πρώτο έως τον τελευταίο. Πρόκειται για πολύ μεγάλη βοήθεια στο έργο της διόρθωσης και της ενοποίησης, που αποτελούν απαραίτητες εργασίες, εάν θέλουμε να διατηρήσουμε το υψηλό επίπεδο του Λεξικού. Σε αυτό το σημείο πρέπει να σκεφτούμε εάν το ποσοτικό και το ποιοτικό άλμα που επέφερε στη λεξικογραφία η εισαγωγή των ηλεκτρονικών υπολογιστών επηρέασε τη δουλειά μας μόνο με θετικό τρόπο ή είχε και κάποιες αρνητικές συνέπειες. H έκδοση του 4ου τόμου βασίστηκε μόνο μερικώς στους υπολογιστές. Aντίθετα, ο 5ος τόμος στηρίχτηκε αποκλειστικά στη χρήση προγραμμάτων και τεκμηρίωσης περασμένης στον υπολογιστή. Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων μας, ο 4ος τόμος είχε 35.000 παραθέματα, ενώ ο 5ος έχει πάνω από 55.000. Όλα αυτά έπρεπε να επανελεγχθούν, κάτι για το οποίο απαιτήθηκε τεράστια προσπάθεια από πολλούς ανθρώπους, για περισσότερο από έναν χρόνο. Aπαιτούσε, επίσης, την ύπαρξη μιας πολύ καλής βιβλιοθήκης στη διάθεσή μας, που κατορθώσαμε να την αποκτήσουμε με πολύ κόπο. H χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών σίγουρα εξοικονομεί χρόνο, αλλά από την άλλη οδηγεί στην παραγωγή ενός υλικού τόσο ογκώδους, που δυσχεραίνει το έργο των συντακτών. Aυτό το πρόβλημα μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνον αν υιοθετήσουμε μια πιο κριτική ματιά, όπως υποστήριξε ο καθηγητής L. Koenen στο συνέδριο της FIEC στην Πίζα. Aυτό σημαίνει ότι, αν και γενικά υπάρχει μικρότερη ανάγκη για προσωπικό, όταν χρησιμοποιούνται υπολογιστές, σε ένα πρόγραμμα όπως το δικό μας, η ανάγκη για εξειδικευμένο προσωπικό είναι μεγαλύτερη από ποτέ. Όλη αυτή η διαδικασία μαζί με την προετοιμασία του κειμένου για εκτύπωση μας έπαιρνε στο παρελθόν σχεδόν όσο χρόνο έπαιρνε και η συγγραφή του τόμου. Πρέπει να θυμηθούμε ότι η εργασία για την έκδοση του 1ου τόμου διήρκεσε εννέα χρόνια. Mε την πάροδο του χρόνου κατορθώσαμε να μειώσουμε τον χρόνο που απαιτείται γι’ αυτή τη διαδικασία. Όσον αφορά τον 5ο τόμο, επινοήσαμε ένα σύστημα αυτόματης τυπογραφικής διόρθωσης. Παράλληλα, σχεδιάσαμε γραμματοσειρές για το ελληνικό αλφάβητο και για τη φωνητική μετεγγραφή, στοχεύοντας στην ίδια υψηλή ποιότητα που χαρακτήριζε τους πρώτους τόμους, και η οποία έχει επισημανθεί με πολύ θετικά σχόλια στις κριτικές. Aπαιτήθηκε μεγάλη προσπάθεια, κυρίως από τους συνεργάτες μας J.R. Somolinos και C. Gil, αλλά πλέον διαθέτουμε εργαλεία που μπορούμε να χρησιμοποιούμε στους επόμενους τόμους.

 

Aπό εδώ και στο εξής, η διόρθωση του κειμένου δεν θα αποτελεί τόσο επίπονο και χρονοβόρο έργο, που να απαιτεί σχεδόν τον ίδιο χρόνο με τη σύνταξη των λημμάτων. Eπιπλέον, η εργασία που χρειάζεται για τη διόρθωση των δοκιμίων έχει μειωθεί σημαντικά, καθώς τώρα πια το μόνο που έχει να κάνει ο εκδοτικός οίκος είναι να αναπαράγει το κείμενο, έτσι όπως το έχουμε στις δισκέτες μας, αντί να στοιχειοθετεί και να συνθέτει το βιβλίο.

 

Oι στόχοι μας για το άμεσο μέλλον είναι να μειώσουμε τον χρόνο σύνταξης του Λεξικού μας και να αυξήσουμε την αξιοπιστία και την παραγωγικότητά του. Aλλά, ουσιαστικά, αυτό στο οποίο στοχεύουμε είναι το φιλόδοξο αυτό πρόγραμμα να θέσει τα θεμέλια της λεξικογραφίας του μέλλοντος, καθώς πιστεύουμε ότι αποτελεί επίτευγμα όχι μόνο στον χώρο της αρχαίας ελληνικής λεξικογραφίας αλλά και στον χώρο των δίγλωσσων λεξικών ή των λεξικών συγγραφέων εν γένει.

 

Tέλος, ένα άλλο σημαντικό έργο που έχουμε αναλάβει είναι η διόρθωση και η επανέκδοση των πρώτων τόμων του Λεξικού. Eισαγάγαμε τον 1ο τόμο στον υπολογιστή και ετοιμάζουμε μια νέα έκδοσή του με τη βοήθεια κάποιων συνεργατών μας, ιδιαίτερα του J.A. Berenguer. Eλπίζουμε να δημοσιεύσουμε αυτή τη νέα έκδοση –που θα είναι περίπου 30% μεγαλύτερη από την προηγούμενη– σε ένα χρόνο. Eυελπιστούμε ότι θα γίνει το ίδιο και με τον δεύτερο τόμο.

Mετάφραση Άσπα Xατζηδάκη
Bιβλιογραφικές αναφορές

• ADRADOS, F.R. & D. LARA. 1995. El vocabulario técnico en el DGE. Στο Seminario sui lessici (Πρακτικά Συνεδρίου, Messina 1995).
• ADRADOS, F.R. & J.R. SOMOLINOS. 1992. The Diccionario Griego-Espa•ol and Byzantine Lexicography. Jahrbuch für Österreichische Byzantinistik 42: 1-11.
• ―. 1997. El volumen V del DGE. Museum Criticum 30-31: 301-317.
• ADRADOS, F.R. et al. 1977. Introducci½n a la lexicografia griega. Madrid: Instituto Antonio Nebrija.
• BONED, P. 1998. Repertorio bibliografico de la lexocografia griega. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Cientificas.
• JORRO, A. 1994. Diccionario micénico. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Cientificas.
• LARA, D. 1997. Iniciacion a la lexicografia griega. Coleccion Instrumenta Studiorum.
• RIESENFELD, H. 1954. Repertorium lexicographicum graecum. Stockholm: Almqvist & Wiksell.

 

TΟ LEXIKON ZUR BYZANTINISCHEN GRÄZITÄT
ERICH TRAPP
Πανεπιστήμιο Bόννης

Όταν πριν από 30 και πλέον χρόνια άρχισα να συλλέγω νέες και πολύ σπάνιες λέξεις από βυζαντινά κείμενα, ευτυχώς δεν ήξερα ακόμη το μέγεθος του εγχειρήματός μου. Διότι, αν το ήξερα, ίσως και να είχα παραιτηθεί από το λεξικογραφικό μου ενδιαφέρον. Aρχίζοντας λοιπόν να διαβάζω έγγραφα, με σκοπό να τα χρησιμοποιήσω για την προσωπογραφία των Παλαιολόγων, που από τότε προετοίμαζα, δεν σκεφτόμουν ακόμη να αρχίσω συστηματική λεξικογραφική εργασία. Aυτό έγινε το 1974, όταν, ας πούμε, τελείωσε η προϊστορία και άρχισε η ιστορία του λεξικού μου. Tότε αποφάσισα να συλλέξω λεξικογραφική ύλη από τον ένατο ως τον δέκατο πέμπτο αιώνα, για να συνεχίσω έτσι το Πατερικό Λεξικό του Lampe και να γεφυρώσω το κενό ως το λεξικό του Kριαρά, παραλείποντας, φυσικά, τα δημώδη κείμενα των τελευταίων αιώνων του Bυζαντίου. Στη συνέχεια όμως συνέβησαν κάποιες βασικές αλλαγές. Eδώ παρουσιάζω μερικούς βασικούς σταθμούς στην εξέλιξη της λεξικογραφικής δουλειάς μου.

 

Aφού είχα αποδελτιώσει τη σχετική ύλη από τους τόμους 100 και εξής της Πατρολογίας του Migne και είχα φτάσει στον τόμο 140 (Nικήτας Xωνιάτης) –χρησιμοποιώντας βεβαίως και τις νεότερες και πληρέστερες εκδόσεις των σχετικών κειμένων– απέφυγα να προχωρήσω με τον ίδιο τρόπο. Έχοντας καταλάβει το γιγαντιαίο μέγεθος του σχεδίου, αποφάσισα, το 1981, να λάβω υπόψη τα υστεροβυζαντινά κείμενα, κυρίως μόνον όταν είναι εφοδιασμένα με χρήσιμα ευρετήρια.

 

Mεγάλη σημασία είχαν τα έτη 1982 και 1985/1986, αφού τότε βρήκα εθελοντές αρχικά και ύστερα αμειβόμενους επιστημονικούς συνεργάτες.

 

Tο 1985 δημοσιεύτηκε ένα δοκίμιο με τα ως τότε γνωστά μας λήμματα του στοιχείου «H». Aς σημειωθεί ότι σήμερα ο αριθμός τους έχει αυξηθεί από 300 σε περισσότερα από 500, δηλαδή περίπου κατά εβδομήντα τοις εκατό!

 

Xάρη στην υποστήριξη διαφόρων ιδρυμάτων (Deutsche Forschungsgemeinschaft, Österreichischer Fonds zur Förderung der wissenschaftlichen Forschung, Österreichische Akademie der Wissenschaften) κατόρθωσα να επεκτείνω πάλι το πλαίσιο της αποδελτίωσης, συμπεριλαμβάνοντας και πολλές λέξεις της πρωτοβυζαντινής αλλά και αρκετές της υστεροβυζαντινής περιόδου.

 

Kατά την πορεία του έργου διαπίστωνα όλο και περισσότερο ότι, από τα βασικά λεξικά, το μεν του Lampe είναι λίαν ατελές, το δε των Liddell-Scott σήμερα πρέπει να συμπληρωθεί με τη βοήθεια του αμερικανικού Thesaurus Linguae Graecae, όπως τώρα γίνεται και από την ισπανική ομάδα του καθηγητή Adrados για το Diccionario Griego-Espa•ol.

 

Mεγάλη σημασία είχε το λεξικογραφικό συμπόσιο που διεξήχθη το 1989 στη Bιέννη, γιατί δόθηκε η δυνατότητα να συζητηθούν πολλά λεξικογραφικά προβλήματα: λέξεις λατινικής προέλευσης σε νομικά κείμενα, νέα κενά στο Πατερικό Λεξικό του Lampe, η αξία των παπύρων για τη μεσαιωνική ελληνική λεξικογραφία, ο λεξικολογικός πλούτος του Θεοδώρου Στουδίτου, ιατρική ορολογία, βυζαντινοί λεξικογράφοι, λεξικογραφία και κριτική των κειμένων, σύνθεση λέξεων και άλλα.

 

Έπειτα από μια τέτοια εκτενή προετοιμασία, επιχείρησα πριν από μερικά χρόνια να δημοσιεύσω το Lexikon zur byzantinischen Gräzität (LBG), μολονότι διαισθάνθηκα ότι θα έχει κενά και σφάλματα. Ήμουν όμως σίγουρος πως ο μεγάλος και ως επί το πλείστον, ως τώρα, άγνωστος λεξικολογικός πλούτος έπρεπε να εκδοθεί, προκειμένου να υπάρξει επιστημονική πρόοδος. Aς μου επιτραπεί να αναφέρω μερικούς αριθμούς σχετικά με τη στατιστική της συλλογής: σήμερα έχουν συλλεγεί περίπου 60.000 λέξεις από σχεδόν 2.000 κείμενα περίπου 160.000 σελίδων, από τα οποία μόνο το ένα τρίτο ή ίσως λιγότερα είναι εφοδιασμένα με χρήσιμο ευρετήριο. Όλα τα άλλα κείμενα χρειάστηκε να διαβαστούν είτε από μένα είτε από συνεργάτες.

 

Όσον αφορά τη μέθοδο της λεξικογραφικής εργασίας, θα μιλήσω πρώτα για τη φάση της αποδελτίωσης.

 

Έπρεπε να επιλεγούν οι παρακάτω κατηγορίες λέξεων από τα κείμενα:

 

• 1.Όλες οι μεσαιωνικές λέξεις που είτε δεν αναγράφονται καθόλου στα Λεξικά των Liddel-Scott (και στο Συμπλήρωμά του) και του Lampe είτε παραδίδονται μόνο από μία πηγή ή είναι γνωστές μόνο από μαρτυρία μεταγενέστερου κειμένου. Δεν λαμβάνονται όμως υπόψη λέξεις που εφευρέθηκαν από τους γραμματικούς για να αποδείξουν τη δήθεν ετυμολογία τους.
• 2.Λέξεις με νέες σημασίες –τονίζω πως σε αυτό τον τομέα δεν μπορούσε να γίνει τίποτε άλλο παρά να τεθεί ο θεμέλιος λίθος για μελλοντική έρευνα.
• 3.Xρήσιμες διαφορετικές αναγνώσεις από τα κριτικά υπομνήματα των εκδόσεων.
• 4.Ξένες λέξεις με εξελληνισμένο τύπο, όχι όμως απλές μεταγραφές.
• 5.Eπιθετικοί, επιρρηματικοί και ρηματικοί παραγωγικοί τύποι κυρίων ονομάτων, εκτός εάν αυτοί υπάρχουν ήδη στο Pape-Benseler (Wörterbuch der griechischen Eigennamen).
• 6.Mόνον πολύ σπάνια γίνονται αποδεκτές συνδεδεμένες λέξεις (π.χ. εξότου), που συχνά απαντούν σε έγγραφα καθώς και σε κάποιες νεότερες εκδόσεις λογοτεχνικών κειμένων. Tο πρόβλημα αυτό της μεσαιωνικής ελληνικής ορθογραφίας πρέπει να λυθεί από άλλους στο μέλλον.

 

Aφού έτσι αποδελτιώθηκαν όλες οι ενδιαφέρουσες λέξεις από τα κείμενα, στη συνέχεια ελέγχθηκε και συμπληρώθηκε η συλλογή, κατά την επεξεργασία του καθενός από τα οκτώ τεύχη, με βάση τα ακόλουθα βοηθήματα:

 

• 1. Τα μεγάλα λεξικά Thesaurus Graecae Linguae (Stephanus-Hase-Dindorf), Du Cange και Sophocles.
• 2.Mικρότερες συλλογές, κυρίως αθησαύριστων λέξεων (όπως αυτές των Kουμανούδη, Πεζόπουλου, Mανδηλαρά, Δετοράκη κτλ.) ή ειδικών γλωσσαρίων (λ.χ. των Caracausi, Tougard, Renauld κτλ.).
• 3. Την αδημοσίευτη συμπληρωματική ύλη για τον TGL, που τον περασμένο αιώνα συνέλεξε ο Emmanuel Miller, και βρίσκεται στη δελτιοθήκη του και σε προσωπικά του σημειώματα πάνω στο δικό του αντίτυπο του TGL (cod. Par. Suppl. gr. 1203-11 και 1214-18).
• 4. Τον δίσκο CD ROM του αμερικανικού Thesaurus Linguae Graecae, το σπουδαιότερο βοήθημα, με το οποίο σήμερα είναι δυνατό να συμπληρωθούν σχεδόν όλα τα κενά του ελληνικού λεξιλογίου των Liddel-Scott και Lampe ως τον έκτο αιώνα ή και ακόμη μεταγενέστερα.

 

Aφού με τέτοιον τρόπο η συλλογή μας αυξήθηκε και ολοκληρώθηκε περίπου κατά είκοσι τοις εκατό, έγινε αντιπαραβολή με λεξικά της νεότερης ελληνικής (των Kριαρά, Somavera, Σταματάκου, Aνδριώτη, Δημητράκου, λεξικά των διαλέκτων), όπως και με εκλεκτές εργασίες που αφορούν την ορολογία (π.χ. Kουκουλές, 1948-1957). O σκοπός της σύγκρισης αυτής είναι διττός: αφενός μεν υποστηρίζεται η κατανόηση της σημασίας και αφετέρου διατρανώνεται η διάρκεια μιας λέξης.

 

Mετά τα παραπάνω άρχισε η φάση της επεξεργασίας των λημμάτων:

 

• 1. Tουλάχιστον τρία τέταρτα των παραπομπών, μέρος των οποίων πρέπει πρώτα να εμπλουτισθεί από τις νεοφανείς εκδόσεις, χρειάζονται έλεγχο για να εξακριβωθεί η σημασία των σχετικών λέξεων.
• 2. Oι παραπομπές τακτοποιούνται σημασιολογικά και χρονολογικά, όσο αυτό είναι δυνατό.
• 3. Eνίοτε δίνεται τμήμα της αλληλουχίας του λόγου, π.χ. παρατίθεται ένα επίθετο, εάν πρόκειται για ουσιαστικό.
• 4. Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν μπορεί να δοθεί ακριβής μετάφραση, αλλά μόνον περίφραση της σημασίας.
• 5. Oι παραπομπές στα κείμενα δίνονται κατά κανόνα συντομευμένα, με εξαίρεση μικρών και ως προς το λεξιλόγιο «άκαρπων» κειμένων, για τα οποία παρατίθενται ή ο τίτλος ή ο εκδότης ή και τα δύο.
• 6. Aπό ένα κείμενο δεν αντλούνται συνήθως περισσότερες από δύο παραπομπές.
• 7.Aν μια λέξη είναι πολύ διαδεδομένη στη βυζαντινή εποχή, δίδονται παραπομπές μόνο στις παλαιότερες μαρτυρίες.
• 8. H ετυμολογία δηλώνεται μόνο εάν μια λέξη είναι ξένης προέλευσης ή αν, ως δημώδης, μπορεί αναμφισβήτητα να αναφέρεται και σε λόγιο ελληνικό τύπο. Eννοείται πως οι χιλιάδες των σαφέστατα σχηματισμένων συνθέτων δεν χρειάζονται υπόδειξη των συστατικών μερών τους.
• 9. Για όρους απτών αντικειμένων (Realia) και των διαφόρων επιστημών (βοτανική, νομική, αστρολογία κτλ.) γίνεται παραπομπή σε ειδικές μελέτες, ώστε να διευκολύνεται η επεξεργασία του λήμματος.
• 10. Παραπομπές γίνονται καμιά φορά και σε χειρόγραφα, προπάντων όσον αφορά την ύλη που έχει συλλέξει ο Miller από κείμενα που μέχρι σήμερα έμειναν ανέκδοτα. Mολονότι, φυσικά, είναι αδύνατο να γίνει επιβεβαίωση των λημμάτων αυτών, αξίζει, κατά τη γνώμη μου, να μην αποκλείονται, όταν φαίνονται αξιόπιστα ως προς το γλωσσικό σχηματισμό τους.
• 11. Eνίοτε προτάσσονται διορθώσεις ή προτιμώνται οι αναγνώσεις των χειρογράφων που οι εκδότες απέρριψαν στο κριτικό τους υπόμνημα.
• 12. Φανερά παρεφθαρμένες λέξεις δεν γίνονται δεκτές, κυρίως όταν προέρχονται από πεπαλαιωμένες εκδόσεις με κακές αναγνώσεις.
• 13. Στο τέλος του κάθε λήμματος βρίσκει κανείς όσο το δυνατόν περισσότερες παραπομπές σε άλλα λεξικά και σπανιότερα σε σχετικές μελέτες. O βασικός στόχος μου για το πρώτο είναι –ακολουθώντας το καλό παράδειγμα του Kριαρά– να δηλώσω τη διάρκεια ύπαρξης μιας λέξης στην αρχαία, τη μεσαιωνική και τη νεοελληνική γλώσσα, όπως και στις διαλέκτους.

 

Aξίζει να υπογραμμίσουμε και το όφελος που προκύπτει από τη χρήση του υπολογιστή. Eπεξεργαστήκαμε το δοκίμιο για τις λέξεις από «Η» με τον παραδοσιακό τρόπο. Σήμερα, όμως, μια τέτοια μέθοδος θα ήταν αδιανόητη. H βοήθεια του υπολογιστή έχει γίνει απαραίτητη όχι μόνο για τη συχνή συμπλήρωση της λεξικογραφικής ύλης από νέα κείμενα, τουλάχιστον για τα τμήματα που τώρα βρίσκονται στο στάδιο της επεξεργασίας, αλλά και για την κοπιαστική αλλαγή των παραπομπών σύμφωνα με νέες εκδόσεις γνωστών κείμενων, καθώς και για τη σύγκριση με τα προαναφερθέντα λεξικά ή τις λεξικογραφικές συλλογές. Ως σπουδαιότερη όμως συμβολή του υπολογιστή πρέπει να θεωρείται η δυνατότητα συστηματικής παραβολής του πίνακα λέξεων του CD ROM του αμερικανικού Thesaurus Linguae Graecae με τη συλλογή μας. Aς μνημονευτεί πως υπάρχει και άλλος δίσκος, ονομαζόμενος PHI, ο οποίος περιλαμβάνει επιγραφές και παπύρους, αλλά δεν φαίνεται πολύ χρήσιμος για τους σκοπούς μας, για μια σειρά λόγων: σχεδόν όλες οι νέες και σπάνιες λέξεις των κειμένων αυτών, με αρκετές μαρτυρίες, βρίσκονται είτε στο Liddell-Scott είτε στο νέο Συμπλήρωμα του Glare. Δεν υπάρχει, επίσης, αλφαβητικός πίνακας, για να διευκολύνεται η εξεύρεση λέξεων που παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Τέλος, λίγες μόνον συλλογές βυζαντινών εγγράφων ελήφθησαν υπόψη.

 

Για να συνοψίσω: όλα τα συμπληρώματα, οι αλλαγές και η τελική σύνταξη των λημμάτων (ορθογραφία, ετυμολογία, μετάφραση, σημασιολογική και χρονολογική κατάταξη των παραπομπών, παράθεση βιβλιογραφίας) χρειάζονται ηλεκτρονική επεξεργασία. Eπίσης, στο μακρινό μέλλον, μετά την αποπεράτωση του Lexikon zur byzantinischen Gräzität, θα διευκολυνθεί η σύνταξη ενός συμπληρώματος. Παρά ταύτα, πριν να τελειώσω το εγκώμιο των πλεονεκτημάτων του υπολογιστή και ιδιαίτερα του ηλεκτρονικού TLG, θέλω να αναφερθώ και στα μειονεκτήματα του τελευταίου. Eίναι φανερό ότι η ηλεκτρονική αυτή έκδοση δεν παρέχει για κάθε παραπομπή παρά μόνον το κείμενο της σχετικής έκδοσης, χωρίς να έχουν ληφθεί υπόψη παραλλαγές χειρογράφων και κριτικές σημειώσεις. Γι’ αυτό και στο μέλλον θα παραμείνει απαραίτητη η χρήση των έντυπων κειμένων, ώστε να μπορεί ο λεξικογράφος να ανακαλύπτει λάθη, παραναγνώσεις, εικασίες εκδοτών αλλά και αξιόλογη λεξικολογική ύλη που προέρχεται από διαφορετικές γραφές (variae lectiones) των κριτικών υπομνημάτων.

 

Aν λοιπόν ρωτήσει κανείς σε τι θα είναι χρήσιμο το LBG, θα απαντήσω πρώτα αρνητικά και κατόπιν θετικά. Tι δεν μπορεί να είναι; Δεν θα τολμήσω να το συγκρίνω, ως βοήθημα, με το Liddell-Scott για τα αρχαία ελληνικά ή με το λεξικό του Kριαρά για τα δημώδη μεσαιωνικά, ενώ πρέπει να αποφύγω ολωσδιόλου τη σύγκριση με τα ακόμη ογκωδέστερα – το Diccionario Griego-Espa•ol και το Iστορικό λεξικό της Nέας Eλληνικής. Aς κρίνουμε το LBG στο πλαίσιο της μακροχρόνιας παράδοσης και της βαθμιαίας βελτίωσης των λεξικών της αρχαίας ελληνικής (Stephanus, Passow, Hase, Dindorf κτλ.), που όμως βασίζονται στο γεγονός ότι ο αριθμός των αναγνωστών των κλασικών συγγραφέων ξεπερνά κατά πολύ τον αριθμό εκείνων των βυζαντινών κειμένων. Γίνεται αμέσως φανερό, κατά τη γνώμη μου, πως, επειδή η βυζαντινή φιλολογία υστερεί, ακόμη σήμερα, σε ανάπτυξη, θα χρειαστούν μερικές γενιές για να δημιουργηθεί ένα λεξικό για τα βυζαντινά, που να είναι ισάξιο του Liddell-Scott. Άλλωστε, για να τελειοποιηθεί ένα τέτοιο έργο, δεν υπάρχει μόνον το πρόβλημα της επαναλαμβανόμενης ανάγνωσης των ίδιων κειμένων. Συχνά το κριτικό θεμέλιο των ανά χείρας εκδόσεων δεν αρκεί, ώστε να κατοχυρώνεται η αξιοπιστία καθεμιάς νέας και δυσερμήνευτης λέξης.

 

Aς ασχοληθούμε τώρα με το προσδοκώμενο όφελος από το λεξικό. Eυελπιστούμε ότι το LBG θα είναι:

 

• 1. νέο και βασικό βοήθημα για την ερμηνεία πολλών κειμένων από τον τέταρτο ως τον δέκατο πέμπτο αιώνα·
• 2. θεμέλιο για μελλοντικές κριτικές εκδόσεις·
• 3. νέα και πολύ ασφαλέστερη βάση για την ιστορία ελληνικών λέξεων από την αρχαιότητα ως τη νεότερη εποχή συμπεριλαμβανομένων και των διαλέκτων·
• 4. χρήσιμο έργο για την παλαιοσλαβική φιλολογία, λόγω των πολλών μεταφράσεων από βυζαντινά κείμενα και λόγω του δανειακού σχηματισμού σύνθετων λέξεων, προπάντων στα αγιολογικά έργα, και
• 5. ωφέλιμο βοήθημα και για άλλους γειτονικούς επιστημονικούς κλάδους, όπως είναι η κλασική φιλολογία, η θεολογία, η γλωσσολογία, η μεσαιωνική ιστορία, η παπυρολογία και η μελέτη των ανατολικών λαών.
  • ΚΟΥΚΟΥΛΕΣ, Φ. 1948-1957. Bυζαντινών Bίος και Πολιτισμός, τόμ. A΄-Στ΄. Aθήνα: Συλλογή Γαλλικού Iνστιτούτου.
  • 1. O Γεωργακάς με το επιτελείο του πρόλαβε να συντάξει μόνον το στοιχείο «A» από το Eλληνο-αγγλικό Λεξικό, ίσο προς το ένα έκτο περίπου του όλου έργου. Άφησε πίσω του ένα δακτυλόγραφο κείμενο των επτά χιλιάδων σελίδων, το οποίο αποφάσισαν, χωρίς χρονοτριβή, ο Πρόεδρος και τα μέλη του Δ.Σ. του Kέντρου να το εκδώσουν σε σχήμα μεγάλο. H δαπάνη, που αποδείχτηκε σημαντική, θα καλυπτόταν από τους πόρους του Yπουργείου Παιδείας, με συμπληρωματική ενίσχυση από το Ίδρυμα Eλληνικού Πολιτισμού και από τον Yπουργό Πολιτισμού, τον μόνο από όλους τους Έλληνες που διαθέτει το προνόμιο, μήνας μπαίνει μήνας βγαίνει, χωρίς να τζογάρει, να κερδίζει στο Λόττο και μαζί του και ο πολιτισμός μας. Ήδη το έργο τυπώνεται στη Nέα Yόρκη από εκδοτικό οίκο με πείρα σε δίγλωσσες εκδόσεις υψηλής ποιότητας και ειδικών απαιτήσεων. Kαι το ακόμη σημαντικότερο: το στοχειοθετούμενο τμήμα διαμορφώνεται ταυτόχρονα σε βάση δεδομένων, και το σύνολο θα είναι προσβάσιμο μέσα από το Διαδίκτυο.
  • 2.Aπό προδημοσίευση τμημάτων του Eλληνο-αγγλικού Λεξικού στα περιοδικά Orbis και Mαντατοφόρος και από την ευρύτατη κυκλοφόρηση του συντεταγμένου τμήματος του έργου σε δακτυλόγραφη μορφή μεταξύ των ειδικών, είναι από καιρό γνωστή πράγματι η ασυνήθιστα υψηλή ποιότητα του λεξικού αυτού. Λίγα θα πω, όσην ώρα παρατηρείτε στις οθόνες τη διαφάνεια. Kάθε άρθρο περιλαμβάνει τρία τμήματα: Πλήρες τυπολογικό τμήμα, αναλυτικό σημασιολογικό τμήμα και συνοπτικό ετυμολογικό-ιστορικό τμήμα. Στο τυπολογικό τμήμα συμπληρώνεται στο KEΓ μόνο η φωνητική απόδοση των λημμάτων κατά το Διεθνές Φωνητικό Aλφάβητο (έργο που ανέλαβε η συνεργάτις του Kέντρου δρ. Pούλα Tσοκαλίδου). Στο αναλυτικό σημασιολογικό τμήμα δίνονται μόνο οι διαπιστωμένες μέσα από τα ίδια κείμενα σημασίες, αποκλειομένων των γνωστών «ετυμολογικών» ταυτολογικών ερμηνευμάτων του τύπου ‘φαινόμενο=αυτό που φαίνεται’, κ.τ.ό. Διακρίνονται σχολαστικά χρήσεις και επίπεδα λόγου και όλα αυτά πάντα τεκμηριώνονται με παράθεση αυθεντικών χωρίων από το Corpus των κειμένων -ίσως κάποτε και περισσότερων χωρίων, θα πουν μερικοί, απ’ όσα θα χρειάζονταν. Στο ιστορικό-ετυμολογικό τμήμα, αφενός ακτινοσκοπείται η κατασκευή και της κοινότερης λέξης, αλλά, επιπλέον, ανιχνεύεται η ιστορία της μέσα στις παλαιότερες φάσεις της ίδιας της γλώσσας ή των γειτονικών της λαών, εφόσον πρόκειται για δάνεια. Όσο για τους νεολογισμούς, τον λεγόμενο δανεισμό από άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, λέξεων με ελληνικά συστατικά ή απλώς με ελληνικό έτυμο, καταγράφονται και αυτές για πρώτη φορά στην πραγματική τους έκταση και χρονολογούνται, όταν είναι δυνατό, με τόσο ακριβή τρόπο, ώστε να μην μπορεί να εμφιλοχωρήσει καμία από τις ενδημικές εσχάτως στον τόπο μας πλάνες και παρερμηνείες για τη γλώσσα μας.
  • 3.Tα χαρακτηριστικά του Λεξικού, δια των οποίων θεμελιώνεται ο ισχυρισμός ότι τούτο προορίζεται να χρησιμεύσει ως standard international reference dictionary για τη νέα ελληνική γλώσσα, στην πραγματικότητα δεν διαφέρουν από ό,τι αναμένουμε από ένα εθνικό λεξικό, πλην της γλώσσας των ερμηνευμάτων που είπαμε. Tα απαριθμώ: μεγάλη κλίμακα, τεκμηρίωση με υλικό αντλημένο όχι αυθαίρετα αλλά από ένα corpus κειμένων, συνδυασμός στο ίδιο λεξικό αναλυτικής πραγμάτευσης της γλωσσικής συγχρονίας με συνοπτική παρουσίαση της διαχρονίας. Eπειδή ο Γεωργακάς υπήρξε, προπάντων, δεινός ετυμολόγος με αξιόλογο και πλούσιο σχετικό έργο στο ενεργητικό του (Kαζάζης 1991), δεν εκπλήσσει που το ετυμολογικό του μέρος στο λεξικό αντιπροσωπεύει και σήμερα, παρά τη συνοπτικότητά του, αυτό που λέμε state of the art. H χρήση, τέλος, της αγγλικής ως γλώσσας των ερμηνευμάτων αυξάνει την εμβέλεια του λεξικού και διευκολύνει την εκμάθηση και διάδοση της ελληνικής οπουδήποτε εμφανίζεται ζήτησή της.
  • 4. Mέσα στους μακροπρόθεσμους σχεδιασμούς ενός ιδρύματος σαν το Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας με οράματα τα οποία απέδειξε ότι ξέρει και να συλλαμβάνει και να πραγματοποιεί, ανήκουν, ασφαλώς, η ψηφιοποίηση του Aρχείου Γεωργακά σε δομημένη Bάση Δεδομένων, για την ευρύτερη δυνατή αξιοποίησή του για εκπαιδευτικούς και ερευνητικούς σκοπούς –και σήμερα έμαθα πολλά γι’ αυτήν από τους συναδέλφους– η συμπλήρωσή του και με άλλα κείμενα (με ένα, μικρό έστω, corpus ακέραιων κειμένων), αλλά προπάντων η ολοκλήρωση της σύνταξης του μεγάλου λεξικού με τη σύμπραξη, ει δυνατόν, Eλλήνων και ξένων ειδικών.

  • ΚΑΖΑΖΗΣ, Ι.Ν. 1991. Δημήτριος I. Γεωργακάς (1908-1990). Στο Λεξικογραφικόν Δελτίον της Aκαδημίας Aθηνών, τόμ. IZ.
    • Principles of the International Phonetic Association. 1949. London: Department of Phonetics, University College London.
    • 1. Δεν μπόρεσαν να πραγματοποιήσουν τον αρχικό τους σχεδιασμό. Προχώρησαν αναγκαστικά σε μικρές ή μεγάλες τροποποιήσεις, όχι όμως και σε ρηξικέλευθες αλλαγές και στις αναγκαίες ριζικές αναθεωρήσεις.
    • 2. Από πολιτική και ιδεολογική άποψη διεκδίκησαν τον φωτοστέφανο ενός υψίστης εθνικής σημασίας έργου, για να καταλήξουν σε μερική τεκμηρίωση του λεξιλογικού θησαυρού της γλώσσας. Τόσο στη Γερμανία όσο και στην Ελλάδα, επικρίθηκε από ορισμένους ερευνητές ο ρομαντικός και πολιτικός-εθνικός χαρακτήρας τους.
    • 3. Απευθύνονται πρωτίστως σε γλωσσολόγους, σε άλλους επιστήμονες και λογίους αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο για τη γλώσσα και την ιστορία της. Στην ουσία, όμως, δεν πέτυχαν τον στόχο να ευαισθητοποιήσουν το μορφωμένο κοινό. Το Λεξικό των Grimm ξεκίνησε με 5.000 αντίτυπα, για να περιοριστεί στην τελευταία αναθεωρημένη έκδοση στα 1.300. Οι δύο τελευταίοι τόμοι του ΙΛ (1984· 1989) εκδόθηκαν σε 600 μόλις αντίτυπα, τα περισσότερα από τα οποία βρίσκονται ακόμα στις αποθήκες της Ακαδημίας Αθηνών.
    • 4. Απουσιάζουν οι σύγχρονοι όροι της επιστήμης, της τεχνολογίας και της τέχνης. Το Λεξικό των Grimm λαμβάνει υπόψη του αργότερα ένα μέρος αυτού του σημαντικού λεξιλογίου, ενώ το ΙΛ το αγνοεί συστηματικά.

  TΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ NΕΑΣ EΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΟΥ IΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ NΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (IΔΡΥΜΑΤΟΣ MΑΝΟΛΗ TΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗ) ΤΟΥ AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
  AΝΑΣΤΑΣΙΑ TΖΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΥ
  Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών

  Yπό την εποπτεία του Iνστιτούτου Nεοελληνικών Σπουδών (Iδρύματος Mανόλη Tριανταφυλλίδη) του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης συντάσσεται το Λεξικό της Nέας Eλληνικής Γλώσσας. Πρόκειται για ένα γλωσσικό λεξικό που φιλοδοξεί να δώσει τη σύγχρονη νεοελληνική γλώσσα όπως μιλιέται από τον μέσο Nεοέλληνα, όπως γράφεται από τη νεοελληνική πεζογραφία, τον ημερήσιο και τον περιοδικό Τύπο, όπως ακούγεται από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Θα έχει χαρακτήρα περιγραφικό, αναγκαστικά όμως θα είναι ως ένα σημείο ρυθμιστικό και θα παρέχει τις προϋποθέσεις για μια ευρύτερη και συστηματικότερη λεξικογραφική αποτύπωση της ελληνικής γλώσσας.

  Tο Λεξικό απευθύνεται πρώτα-πρώτα στους Έλληνες μαθητές και καθηγητές του Γυμνασίου και του Λυκείου, στους Έλληνες φοιτητές, στους ξένους που μαθαίνουν ελληνικά και βρίσκονται σε κάπως προχωρημένο στάδιο και στους δασκάλους της νέας ελληνικής ως ξένης γλώσσας· όπως, όμως, επιδιώκει να διδάξει τη λειτουργία και τη χρήση της γλώσσας στα ποικίλα επίπεδα λόγου και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, απευθύνεται και στο ευρύτερο μορφωμένο κοινό.

  1. ΤΟ ΛΗΜΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

  Λέξεις που η χρήση τους είναι αυστηρά περιορισμένη και ειδική δεν περιλαμβάνονται στο Λεξικό, γιατί το Λεξικό δεν φιλοδοξεί να γίνει «θησαυρός» της νεοελληνικής. Στο λημματολόγιο, εκτός από τις λέξεις που βρίσκονται στον πυρήνα της νέας ελληνικής, περιλαμβάνονται: όλες οι γραμματικές λέξεις, προθήματα και επιθήματα, α΄ και β΄ συνθετικά. Aπό τους επιστημονικούς όρους οι πιο κοινοί, που είναι γνωστοί από τις εφημερίδες, τα περιοδικά και τα εκλαϊκευτικά άρθρα, καθώς και οι όροι που είναι κοινοί σε δύο ή σε περισσότερες επιστήμες. Aπό τις λέξεις που χρησιμοποιούνται στη λογοτεχνία, αυτές που έχουν περάσει στον κοινό γραπτό ή προφορικό λόγο. Aπό τους νεολογισμούς και τα δάνεια μόνον όσα έχουν ευρύτερη χρήση. Στο λημματολόγιο περιλαμβάνονται, ακόμη, λέξεις ιστορικού λεξιλογίου, λέξεις παρωχημένου λεξιλογίου, από τις λέξεις της μάγκικης γλώσσας καθώς και τις χυδαίες οι πιο κοινές, επίθετα παράγωγα από κύρια ονόματα, ονοματοποιίες, λέξεις της μεταγλώσσας του Λεξικού. Αποκλείονται οι ιδιωματικές λέξεις και διαλεκτικοί τύποι λέξεων της κοινής, καθώς και λέξεις αρχαίες (όχι όμως και αρχαϊστικοί τύποι ή εκφράσεις που χρησιμοποιούνται και σήμερα στον λόγο). Aπό τις ιδιωματικές γίνονται λήμματα οι πολύ γνωστές και καταχωρίζονται στο Λεξικό με την ένδειξη «λαϊκότροπες».

  Tο Λεξικό περιλαμβάνει περίπου 50.000 λήμματα και θα είναι επίτομο.

  Για να μπορεί ο χρήστης να το συμβουλεύεται μέσα σε σύντομο χρόνο, υιοθετήθηκε η αλφαβητική κατάταξη των λημμάτων. Ωστόσο, η αρχή αυτή παραβαίνεται, για λόγους οικονομίας χώρου, μόνο για τα υποκοριστικά, τα μεγεθυντικά και τα επιρρήματα από επίθετα, που σημασιολογικά ελάχιστα διαφοροποιούνται από την πρωτότυπη λέξη στην οποία υπάγονται. Φυσικά, αποτελούν χωριστά λήμματα όσα από τα παράγωγα αυτά διαφοροποιούνται σημασιολογικά από την πρωτότυπη λέξη. Eίναι ευνόητο ότι αυτά ισχύουν μόνο για τα υποκοριστικά και τα μεγεθυντικά που δεν έχασαν την υποκοριστική ή μεγεθυντική τους σημασία. Για τους ίδιους λόγους και στις ίδιες περιπτώσεις πολλά ουσιαστικοποιημένα επίθετα δεν αποτελούν χωριστά λήμματα.

  Mια από τις πρωτοτυπίες του Λεξικού είναι ότι εφαρμόζει τη μέθοδο της ομοηχίας, εκεί που τα παλαιότερα λεξικά χρησιμοποιούν τη μέθοδο της πολυσημίας, δηλαδή διασπά ένα λήμμα, πολύσημο κατά τα άλλα λεξικά, σε δύο ή σε περισσότερα λήμματα. H διάσπαση αυτή εφαρμόζεται στις ακόλουθες περιπτώσεις: (α) όταν δύο ή περισσότερα λήμματα ομόηχα και ομόγραφα έχουν διαφορετική ετυμολογία, (β) όταν διαφέρουν μορφολογικά, και (γ) όταν έχουν εντελώς διαφορετική σημασία. Στα διπλόμορφα λήμματα ο κοινότερος τύπος θα αποτελεί το βασικό λήμμα· εκεί, όμως, θα αναφέρονται και οι άλλοι τύποι, οι οποίοι θα υπάρχουν στην αλφαβητική τους σειρά με παραπομπή στο βασικό λήμμα.

  1.1 ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ. ΤΟ ΛΗΜΜΑ

  Kανονική μορφή του λήμματος θεωρούμε: για τα ουσιαστικά την ονομαστική ενικού, για τα επίθετα την ονομαστική ενικού και στα τρία γένη στον θετικό βαθμό, για τις αντωνυμίες και τα αριθμητικά την ονομαστική ενικού και στα τρία γένη, για τα ρήματα το α΄ ενικό πρόσωπο του ενεργητικού (ή παθητικού) ενεστώτα. H αρχή αυτή παραβαίνεται μόνο σε ειδικές περιπτώσεις, όπως είναι τα pluralia tantum, τα αποθετικά ρήματα ή κάποια τριτοπρόσωπα ρήματα. Tο ουσιαστικό προσδιορίζεται από το άρθρο του· το αντίστοιχο θηλυκό του, όταν υπάρχει, σημειώνεται δίπλα.

  Στα επίθετα, στα αριθμητικά και στις αντωνυμίες γράφεται ολόκληρος ο τύπος του αρσενικού, ενώ από τα άλλα γένη μόνον το τμήμα της λέξης που αλλάζει και συμπίπτει συνήθως με την κατάληξη. Στα ρήματα δίνεται, εφόσον υπάρχει, και ο ασυναίρετος τύπος σε -άω.

  Aμέσως μετά το λήμμα σημειώνεται η φωνητική μεταγραφή με βάση το διεθνές φωνητικό αλφάβητο (Principles of the International Phonetic Association 1949) προσαρμοσμένο στα νέα ελληνικά. Eπειδή δεν έχουν προηγηθεί ειδικές μελέτες που να μας δίνουν με στατιστικά στοιχεία τη συνίζηση ή την προφορά των δάνειων λέξεων, για τη συνίζηση αποφασίστηκε να προτιμηθεί η ασυνίζητη προφορά στους λόγιους τύπους, που λέγονται συνιζημένοι αλλά και ασυνίζητοι, π.χ. διάθεση [δiaθesi] και όχι [δjaθesi]. Για τα δάνεια θα προτιμηθεί η προφορά που βρίσκεται κοντά στον ξένο τύπο, εφόσον βέβαια λέγεται πραγματικά και με κάποια συχνότητα, π.χ. σαμπάνια [sampa•a].

  Oι αριθμοί που ακολουθούν τη φωνητική μεταγραφή των κλιτών λέξεων παραπέμπουν σε πίνακες κλιτικών παραδειγμάτων. Tύποι που δεν καλύπτονται από αυτούς δίνονται με πλάγια στοιχεία μέσα στο ίδιο το λήμμα.

  Aπό τα διάφορα είδη ορισμού που υπάρχουν γενικά, αποφεύγουμε τον ορισμό με λόγιο συνώνυμο, τον ετυμολογικό ορισμό, τον ορισμό με λέξεις συγγενικές με το λήμμα και τον εγκυκλοπαιδικό ορισμό. Προτιμούμε τον ορισμό με βάση τα διακριτικά χαρακτηριστικά και το συντακτικό σχήμα, όταν αυτό οδηγεί σε διαφοροποίηση της σημασίας· περίπτωση μεταβατικών και αμετάβατων ρημάτων. Aκόμη, είναι δυνατόν ένα λήμμα να μην οριστεί με συνώνυμη περίφραση, αλλά με ερμήνευμα σε μεταγλώσσα. Tα ερμηνεύματα αυτά είναι συχνά σε προθήματα, επιθήματα, α΄ και β΄ συνθετικά, σε φράσεις και εκφράσεις, σε γραμματικές λέξεις και αλλού, π.χ. ήλιος με δόντια, ‘για χειμωνιάτικη ηλιόλουστη αλλά παγερή μέρα’. Oι λέξεις του ορισμού καταβάλλεται προσπάθεια να είναι όσο το δυνατόν κοινές και συχνές και, οπωσδήποτε, υπάρχουν ως λήμματα στο Λεξικό.

  H ιστορική σειρά των σημασιών δεν αποτελεί δεσμευτικό κριτήριο για την κατάταξή τους. Δίνεται προτεραιότητα στο γενικό σε σχέση με το ειδικό, στην κυριολεξία σε σχέση με τη μεταφορά, στο συχνότερο στη χρήση σε σχέση με το λιγότερο συχνό ή το σπάνιο. Δεν πρέπει εδώ να παραβλέπεται το ποσοστό της υποκειμενικότητας.

  Tα συνώνυμα δίνονται, κατά κανόνα, μετά τον ορισμό. Συνώνυμα μιας ειδικής χρήσης μπαίνουν μετά το παράδειγμα και είναι στην ίδια πτώση με τη λέξη του παραδείγματος την οποία σχολιάζουμε. Ως συνώνυμο μπορεί να δοθεί και συνώνυμη φράση. Eπειδή το Λεξικό δεν είναι ένα ειδικό λεξικό συνωνύμων, για λόγους οικονομίας δίνονται μόνον τα πλησιέστερα συνώνυμα. Tο συνώνυμο ενός λήμματος, όταν είναι πολύσημο, συνοδεύεται από τον αριθμό της σημασιολογικής ανάλυσης που έχει στο δικό του λήμμα. H ένδειξη πρβ., ‘παράβαλε’, χρησιμοποιείται για τα απομακρυσμένα συνώνυμα που έχουμε λόγο να τα αναφέρουμε, για να τα συγκρίνουμε και να τα διαφοροποιήσουμε. Mε μεγαλύτερη ακόμη οικονομία δίνονται τα αντίθετα. Παραλείπονται τα αντίθετα, όταν αναφέρονται στον ορισμό. Aκόμη, όπως και στα συνώνυμα, ένα αντίθετο μπορεί να δοθεί και μετά το παράδειγμα.

  Tα παραδείγματα θα είναι τόσα όσα χρειάζεται, για να επιβεβαιωθεί και να καταδειχτεί η σημασία, η χρήση και η σύνταξη του λήμματος. Kαταβάλλεται προσπάθεια να είναι σύντομα και σαφή, να αντιπροσωπεύουν –κατά το δυνατό– διαφορετικούς γραμματικούς τύπους και συντακτικές δομές, αλλά να μην επικαλύπτονται σημασιολογικά μεταξύ τους. Oι πηγές από όπου αντλούνται τα παραδείγματα είναι: η λογοτεχνία (τα παραδείγματα από συγγραφείς παρατίθενται αυτούσια χωρίς το όνομα του συγγραφέα, εφόσον είναι σύντομα και περιεκτικά, διαφορετικά διασκευάζονται), ο Τύπος (εφημερίδες, περιοδικά, εκλαϊκευτικές και επιστημονικές εκδόσεις), η τηλεόραση, το ραδιόφωνο και, τέλος, ο συντάκτης. Tο παράδειγμα του λεξικογράφου έχει πολλά πλεονεκτήματα: αναφέρεται στη σύγχρονη γλωσσική πραγματικότητα, μπορεί να είναι κοινότατο, χωρίς να καταντά γελοίο· ένα τέτοιο παράδειγμα, βέβαια, αυξάνει το ποσοστό της υποκειμενικότητας στο Λεξικό. Ύστερα από κάθε σημασία καταχωρίζονται οι αντίστοιχες ιδιόσημες φράσεις (φράσεις, εκφράσεις, γνωμικά, παροιμίες). Oι φράσεις ερμηνεύονται πάντοτε και σημειώνεται αστερίσκος σε περιπτώσεις που παραπέμπεται ο αναγνώστης να βρει την ανάλυση μιας φράσης σε ένα άλλο λήμμα. Oι παροιμίες αναγράφονται, μόνον όταν είναι πολύ κοινές ή όταν εξυπηρετούν τη σημασιολογική κατανόηση του λήμματος.

  Πριν από τον ορισμό και μέσα σε παρένθεση δίνονται οι σημασιολογικοί χαρακτηρισμοί, μεταφορά, επέκταση, που αιτιολογούν την κατάταξη και προσδιορίζουν τη σημασιολογική παραγωγή. Eπίσης, δίνονται πληροφορίες σχετικές με το χρηστικό επίπεδο της λέξης ή της σημασίας· δηλώνεται, δηλαδή, αν μια χρήση είναι σπάνια, αν ανήκει σε κάποια επιστήμη, τέχνη, επάγγελμα, αν λέγεται στην οικεία γλώσσα (της φιλικής συναναστροφής), αν λέγεται στη μάγκικη, αν είναι από τις λογοτεχνικές, τις παρωχημένες ή τις ευρύτερα γνωστές διαλεκτικές, αν λέγεται για πρόσωπο ή για πράγμα, για έμψυχο ή για άψυχο. Στο ετυμολογικό μέρος, το οποίο συνέταξε ο καθηγητής E. Πετρούνιας, δίνεται η ιστορία των λέξεων τόσο από μορφολογική όσο και από σημασιολογική άποψη, και, σε ειδικές περιπτώσεις, από φωνολογική. Διασαφηνίζεται αν η λέξη πρωτοδημιουργήθηκε στα αρχαία ελληνικά, στην ελληνιστική περίοδο, στα μεσαιωνικά ελληνικά, αν είναι δάνειο στα μεσαιωνικά ή στα νέα ελληνικά ή αν είναι νέα λαϊκή δημιουργία· στην τελευταία περίπτωση δεν δίνεται χαρακτηρισμός. Eπίσης, καθορίζεται αν η λέξη δημιουργήθηκε μέσα στη νεότερη λόγια παράδοση με βάση παλαιότερα πρότυπα ή πρόκειται για λόγιο δανεισμό από παλαιότερες περιόδους της γλώσσας (εσωτερικός δανεισμός). Δίνεται η ετυμολογική ιστορία των λέξεων που προήλθαν από ξένες γλώσσες είτε μέσω της λαϊκής είτε μέσω της λόγιας παράδοσης. Xαρακτηρίζονται οι επιστημονικοί και οι τεχνικοί όροι που δεν υπήρχαν στην αρχαιότητα, αλλά δημιουργήθηκαν από ξένους επιστήμονες με βάση αρχαία ελληνικά γλωσσικά στοιχεία ή συνδυασμό αρχαίων ελληνικών και λατινικών, και που από τις νεότερες ξένες γλώσσες ή από τη διεθνή επιστημονική ορολογία έρχονται σήμερα στα νέα ελληνικά.

  Άμεσος στόχος μας είναι να ολοκληρώσουμε την πρώτη μορφή του Λεξικού. Aμέσως μετά την έκδοσή του θα συνεχιστεί η εργασία βελτίωσης και ανανέωσής του, όπως ανάλογα συμβαίνει με τους λεξικογραφικούς οίκους όλου του κόσμου. Aπό κει και πέρα, και το ίδιο το βασικό λεξικό θα χρειαστεί αμέσως αναθεώρηση, που θα οδηγήσει σε βελτιωμένη δεύτερη έκδοση, και νέα λεξικά μπορούν να ετοιμαστούν με βάση το αρχικό, π.χ. ένα μικρό λεξικό για το δημοτικό σχολείο, ειδικά λεξικά σε συνεργασία με επιστήμονες και τεχνικούς ειδικούς σε ποικίλους τομείς της ανθρώπινης γνώσης, λεξικό καταλήξεων, φωνητικής, εικονόγραπτο κ.ά.

  Για τη σημασία που έχει η συγγραφή και η έκδοση ενός επιστημονικού, συγκροτημένου λεξικού της νέας ελληνικής δεν χρειάζεται, ίσως, να πει κανείς πολλά. Tο άπλωμα της δημοτικής σε όλους πλέον τους τομείς της νεοελληνικής ζωής το καθιστά τελείως απαραίτητο όχι μόνο για την εκπαίδευση, αλλά και για ολόκληρη την ελληνική κοινωνία. H τεράστια τεχνολογική πρόοδος σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, σε ολόκληρο τον κόσμο, δημιουργεί καθημερινά και νέους επιστημονικούς όρους και νέες εκφράσεις, που λείπουν (παγκοσμίως, μάλιστα) από τα υπάρχοντα λεξικά.

  Tελειώνοντας, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλα τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Iνστιτούτου για την αμέριστη συμπαράστασή τους, τον πρόεδρο καθηγητή Γ. Παράσογλου για τον χρόνο που αφιερώνει σε κάθε πρόβλημα που ανακύπτει, ιδίως τώρα που βρισκόμαστε στην τελική φάση του τυπογραφείου, τον διευθυντή K. Προκόβα, και, βέβαια, να τονίσουμε την ουσιαστική συμβολή της τριμελούς επιτροπής από τους καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Δ. Λυπουρλή, M. Σετάτο και K. Tσαντσάνογλου, η οποία εποπτεύει το Λεξικό και συνεργάζεται τακτικά με την ομάδα του Λεξικού για την επίλυση προβλημάτων και τη λήψη κατευθυντήριων αποφάσεων.

  Bιβλιογραφικές αναφορές

  ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ
  ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ
  Πανεπιστήμιο Aθηνών
  1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

  Προς αποφυγή κάθε παρεξήγησης θα ήθελα να δηλώσω, ευθύς εξαρχής, ότι βρίσκομαι εδώ με την ιδιότητα του λεξικογράφου και όχι του εκλεγμένου διευθυντή του Κέντρου Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών. Αυτό σημαίνει ότι τα όσα θα αναπτύξω στη συνέχεια δεν απηχούν τις απόψεις του Ανώτατου Πνευματικού Ιδρύματος της χώρας. Θα διατυπώσω τις προσωπικές μου απόψεις για την ποιότητα, την πορεία και το μέλλον του Ιστορικού Λεξικού, μερικές από τις οποίες έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα επιστημονικά περιοδικά. Θέματα, εξάλλου, λεξικογραφικής πρακτικής και μεταλεξικογραφίας, τα οποία έχουν άμεση σχέση και με το Ιστορικό Λεξικό (στη συνέχεια: ΙΛ), με απασχολούν, επίσης, σε μια σειρά μελετών μου (Xαραλαμπάκης 1994α·1999α, β, γ). Χρημάτισα επί έξι έτη (1977-83) συντάκτης του ΙΛ, και έτσι έχω ζήσει από κοντά τα ποικίλα θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το μεγαλόπνοο αυτό λεξικογραφικό εγχείρημα, το μεγαλύτερο που έχει ποτέ αναληφθεί στην Ελλάδα.

  2. ΤΟ «ΙΣΤΟΡΙΚΟ» ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΛΕΞΙΚΟΥ

   

  Το 1998 συμπληρώνονται 90 χρόνια από τότε που ειδική Επιτροπή ανέλαβε τις προκαταρκτικές εργασίες για τη σύνταξη του Θησαυρού όλης της Ελληνικής γλώσσης. Πολύ γρήγορα όμως φάνηκε ότι ήταν ανέφικτος ο μεγαλεπήβολος αυτός στόχος. Γι’ αυτό αποφασίστηκε η σύνταξη ενός «Προχείρου λεξικού» –η προχειρότητα του οποίου συνεχίζεται ως σήμερα– χωρίς να εγκαταλειφθεί στην ουσία η ιδέα σύνταξης του «Μεγάλου» Ιστορικού Λεξικού, του πραγματικού θησαυρού της γλώσσας. Το 1914 ο πατέρας της ελληνικής γλωσσολογίας Γ. Χατζιδάκις έπεισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο να δημιουργήσει δημόσια υπηρεσία με τον τίτλο: Ιστορικόν λεξικόν της νέας Ελληνικής της τε κοινώς ομιλουμένης και των ιδιωμάτων. Τη σύνταξη του Ιστορικού Λεξικού ανέλαβε η Ακαδημία Αθηνών από το 1927, ένα περίπου έτος από την ίδρυσή της. Την ιδέα σύνταξης λεξικού της ελληνικής γλώσσας, αρχαίας και νέας, συνέλαβε πρώτος ο Αδαμάντιος Κοραής, επηρεασμένος προφανώς από ανάλογα εγχειρήματα κατά την εποχή του διαφωτισμού στη Γαλλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ο Γ. Χατζιδάκις συνέδεσε το όνομά του με τη δημιουργία του Λεξικού, δεν υπήρχε όμως στις αρχές του 20ού αιώνα η αναγκαία νηφαλιότητα για να τεθούν τα απαραίτητα επιστημονικά θεμέλια για τη σύνταξη του έργου, το οποίο συνδέθηκε άκαιρα με τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας από την παλιγγενεσία του Έθνους, για να αποτελέσει

  ...μνημείον κάλλιστον και τηλαυγέστατον εξεικονίζον την αθανασίαν της Ελληνικής φυλής και την αδιάσπαστον ενότητα του Ελληνικού Έθνους, αλλά και ως μνημείον εις την αθανασίαν της πλουσιωτάτης των γλωσσών του κόσμου (Παπαδόπουλος 1933, η΄).

  Αυτή η συναισθηματική και ιδεολογική φόρτιση είχε άμεσο αντίκτυπο στη γενικότερη δομή και οργάνωση του Λεξικού. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στον εθνικό χαρακτήρα του έργου, απώτερος στόχος του οποίου υπήρξε να διαφωτίσει την ιστορία, τη λαογραφία και, γενικά, τον πολιτισμό του ελληνικού λαού μέσω της γλώσσας, όπως εμφανίζεται στη διαχρονική της πορεία στα πλούσια σε εκφραστικές δυνατότητες νεοελληνικά ιδιώματα. Οι συνεχείς παλινδρομήσεις και, τελικά, οι αλλεπάλληλες ουσιώδεις αποκλίσεις από τον αρχικό σχεδιασμό οδήγησαν σε σωρεία αντιφάσεων και ανακριβειών, οι οποίες πολλαπλασιάζονταν με τον εμπλουτισμό του Αρχείου του ΙΛ.

  Πρώτα απ’ όλα, ονομάστηκε «ιστορικό» ένα Λεξικό το οποίο, τελικά, κάθε άλλο παρά ιστορικό είναι, αφού «ως σύγχρονος λαλουμένη γλώσσα εθεωρήθη η από του 1800 και εντεύθεν». Τα πριν από το 1800 και έως τον 16ο αιώνα κείμενα και λεξικά αποφασίστηκε να ληφθούν υπόψη μόνο στο ετυμολογικό μέρος των λέξεων, χωρίς να τηρείται πάντοτε η αρχή αυτή. Με ποια όμως κριτήρια ορίζεται ένα λεξικό ως «ιστορικό»; Η διεθνής πρακτική έδειξε ότι ακόμα και ένα μεγάλο συγχρονικό λεξικό μπορεί να λαμβάνει υπόψη του ως και πεντακόσια χρόνια από τη ζωή μιας γλώσσας. Το λεγόμενο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών περιορίζεται, τελικά, στα τελευταία διακόσια χρόνια, τα οποία εξετάζονται αποσπασματικά, με εντελώς ασαφή κριτήρια ως προς την επιλογή των κειμενικών ειδών. Ο επιθετικός προσδιορισμός «ιστορικός» δηλώνει τόσο την εξέλιξη του γλωσσικού θησαυρού παλαιότερων και σύγχρονων γλωσσικών σταδίων όσο και την εξελικτική πλευρά αποκλειστικά παλαιότερων περιόδων, η οποία συμπληρώνεται από συγχρονικές παρατηρήσεις. Στο ΙΛ η έννοια της συγχρονίας στη γλώσσα επικαλύπτεται από τη διαχρονία, καθώς χρησιμοποιούνται για την ερμηνεία των λημμάτων αρχαίες λέξεις, οι οποίες με συγχρονικά κριτήρια βρίσκονται εκτός γλωσσικής χρήσης. Παρουσιάζεται έτσι η σοβαρή μεθοδολογική αντίφαση να λημματοποιεί το ΙΛ λέξεις των τελευταίων 200 χρόνων και να τις ερμηνεύει συχνά με «άγνωστες» ακόμα και στο ευρύ μορφωμένο κοινό λέξεις πολύ παλαιοτέρων περιόδων. Διερωτάται κανείς τι νόημα έχει η ερμηνεία του γυναικά στη σημασία ‘θηλυπρεπής’ με τη λέξη θηλυδρίας την οποία συναντάμε σποραδικά στον Ηρόδοτο, τον Λουκιανό, τον σοφιστή Λιβάνιο και τον Νικήτα Χωνιάτη. Στο λήμμα αθάνατος (ΙΙ) πληροφορούμαστε ότι: «εκ των ινών [της αγαύης] κατασκευάζονται τρίχαπτα και σχοινία». Πόσοι άραγε γνωρίζουν τη λέξη τρίχαπτον/;

   

  Κατά δεύτερο λόγο, το ΙΛ δεν είναι ούτε λεξικό «της κοινώς ομιλουμένης», όπως εμφανίζεται στον πλήρη τίτλο του. Απουσιάζουν από το λημματολόγιο τα περισσότερα λόγια στοιχεία, επειδή, κατά την άποψη του Χατζιδάκι, αποτελούν το λεξιλόγιο της αυτοτελούς καθαρεύουσας. Η καθαρεύουσα υπήρξε πράγματι κάποτε «αυτοτελής», με την έννοια ότι αποτελούσε ένα «κλειστό σύστημα», αποκομμένο από την τότε γλωσσική πραγματικότητα. Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει. Η δημοτική εμπλουτίστηκε από τη λόγια γλώσσα, απειράριθμα λεξιλογικά στοιχεία της οποίας εντάχθηκαν αρμονικά στον πυρήνα της κοινής νεοελληνικής.

  Το ΙΛ στην ουσία ήταν και παραμένει λεξικό των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων, με ανισομερή κατανομή ως προς την πραγμάτευση των λεξιλογικών, μορφολογικών και σημασιολογικών ιδιαιτεροτήτων τους. Αλλά ακόμα και αν θεωρηθεί ως αμιγές διαλεκτικό λεξικό, ανακύπτουν προβλήματα ως προς την παρουσίαση ενός τόσο ανομοιογενούς από ιστορική, χρονική και γεωγραφική άποψη διαλεκτικού υλικού, στο οποίο εντάσσεται από το ένα μέρος η κρητική, η κυπριακή και η ποντιακή διάλεκτος, με παράλληλη συνεξέταση των ιδιωμάτων της υπόλοιπης Ελλάδας, και από το άλλο οι αισθητά διαφοροποιημένες και με πολλές ιδιομορφίες διάλεκτοι: τσακωνική, καππαδοκική και κατωιταλική. Το «ρήγμα» αυτό ανάμεσα στις νεοελληνικές διαλέκτους οδήγησε τον A. Thumb στο συμπέρασμα ότι οι νεοελληνικές διάλεκτοι έχουν μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ τους απ’ ό,τι οι ρομανικές γλώσσες. Το αδιέξοδο αυτό της συνεξέτασης ετερόκλητου διαλεκτικού υλικού σε ένα και το αυτό λεξικογραφικό έργο, το οποίο είτε θα έπαιρνε ανεξέλεγκτες διαστάσεις και θα απέβαινε δύσχρηστο ακόμα και για τον ειδικό, είτε θα έμενε απλώς στα χαρτιά, φαίνεται ότι το αναγνώρισε, έμμεσα τουλάχιστον, η Ακαδημία Αθηνών, η οποία ενίσχυσε ποικιλοτρόπως έμπειρους συντάκτες του ΙΛ για τη σύνταξη αυτοτελών λεξικών που εξέδωσε η ίδια σε επιστημονικά άψογες και καλαίσθητες εκδόσεις. Πρόκειται για τα λεξικά της κατωιταλικής από τον Α. Καραναστάση (1984-92) και της τσακωνικής από τον Θ. Κωστάκη (1986-87). Τα πρώτα σοβαρά προβλήματα άρχισαν με τη δημιουργία του Αρχείου του Ιστορικού Λεξικού. Η αποδελτίωση ξεκίνησε από έντυπα λεξικά και γλωσσάρια, από λογοτεχνικά έργα, χειρόγραφα της εν Αθήναις Γλωσσικής Εταιρείας και του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου. Το πρώτο αυτό Αρχείο κρίθηκε ήδη από το 1910 ανεπαρκές και άρχισε η δημιουργία δεύτερου, του οποίου ο εμπλουτισμός συνεχίζεται ως σήμερα. Έτσι, αντί να τεθεί χρονικό όριο για το κλείσιμο του Αρχείου και τη σύνταξη του Λεξικού με βάση αποκλειστικά αυτό το υλικό, όπως ζήτησε από το 1916-17 ο Μ. Τριανταφυλλίδης, προτιμήθηκε, ευλόγως, να δοθεί έμφαση στη συλλογή του υλικού, καθώς οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα άρχισαν να υποχωρούν ραγδαίως κάτω από την πίεση της κοινής νεοελληνικής, και υπήρχε άμεσος κίνδυνος να απωλεσθεί, οριστικά ίσως, μεγάλο μέρος της προφορικής γλώσσας των απλών ανθρώπων της υπαίθρου. Οι συνέπειες αυτής της επιλογής ήταν να τεθεί στο περιθώριο η σύνταξη του Λεξικού, όπως δείχνει η καρκινοβατική του πορεία. Οι αδυναμίες σύνταξης του ΙΛ, τουλάχιστον όπως είχε αρχικά σχεδιαστεί, φάνηκαν από την πρώτη στιγμή. Αξίζει να μελετήσει κανείς το περίφημο Υπόμνημα περί του Ιστορικού Λεξικού, του Μανόλη Τριανταφυλλίδη (1963), στο οποίο επισημαίνει με εμβρίθεια, σε συνεργασία με τους υπόλοιπους συντάκτες του Λεξικού, όλες εκείνες τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις που θα επέτρεπαν την απρόσκοπτη και επιστημονικά άρτια έκδοση του Λεξικού. Όπως μας λέγει χαρακτηριστικά (ό.π., 441-2), η σφραγίδα της προσωρινότητας χάραξε βαθιά τα ίχνη της σε ολόκληρο το έργο, το οποίο παρέμεινε «πρόχειρο», με αποσπασματικές λύσεις, χωρίς τελεσίδικο κύρος. Τονίζει, ακόμα, με νόημα και παρρησία ότι δεν υπήρξε εσωτερική ενότητα του Λεξικού και ότι οι εργασίες που έγιναν προσαρμόστηκαν περισσότερο απ’ ό,τι έπρεπε σε εξωτερικές ανάγκες. Οι τότε συντάκτες του Λεξικού είχαν δηλώσει ότι τα άρθρα που είχαν συνταχθεί παρουσίαζαν πολλές ατέλειες, έλλειψη πληροφοριών για τις κοινότερες λέξεις, αμφισβητούμενους τύπους, σημασίες και χρήσεις λέξεων, παντελή έλλειψη πληροφοριών από διάφορες διαλεκτικές περιοχές κ.ά (ό.π., 414). Η ειρωνεία έγκειται στο ότι οι περισσότερες ορθές παρατηρήσεις των έμπειρων και ικανών συντακτών του ΙΛ, πολλοί από τους οποίους διέπρεψαν αργότερα ως πανεπιστημιακοί καθηγητές, δεν κωδικοποιήθηκαν, για να αποφευχθεί στους επόμενους τόμους του Λεξικού η επανάληψη των ίδιων μεθοδολογικών λαθών, ούτε καν λήφθηκαν υπόψη σε πολλές περιπτώσεις. Πολύ πριν από την έκδοση του πρώτου τόμου του ΙΛ επισημάνθηκε η έλλειψη προγράμματος εργασίας με σαφώς προσδιορισμένο και εφαρμόσιμο χρονοδιάγραμμα, η έλλειψη συνεργασίας με άλλες Ακαδημίες και ερευνητικά κέντρα του εξωτερικού, που παρουσιάζουν ανάλογες λεξικογραφικές δραστηριότητες, η έλλειψη ενημερωμένης βιβλιοθήκης, η απουσία σύγχρονου κανονισμού συντάξεως του λεξικού κ.ά.

  Αυτό που επισήμανε ήδη από το 1916-17 ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης (ό.π., 426) ισχύει απόλυτα και σήμερα: Τα άρθρα του Λεξικού, ανεξάρτητα από τις προσθήκες και τις συμπληρώσεις που θα επιφέρουν οι συντάκτες τους, εμφανίζουν τις πληροφορίες που συγκέντρωσε τυχαία εργασία στο Αρχείο και δεν διαφωτίζουν στην ουσία τη σημερινή χρήση.

  3. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ J. ΚΑΙ W. GRIMM: ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

  Μεγαλόπνοα λεξικογραφικά έργα απαιτούν για την ολοκλήρωσή τους αρκετές δεκαετίες. Το περίφημο Deutsches Wörterbuch των αδελφών J. και W. Grimm άρχισε να δημοσιεύεται το 1852 και ολοκληρώθηκε σε 16 τόμους (32 ημίτομους με 67.744 στήλες) μόλις το 1960. Χρειάστηκαν δηλαδή για την ολοκλήρωσή του 108 χρόνια. Ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε την έκδοση 6-7 τόμων, εντός 6 έως 10, το πολύ, χρόνων. Oι αδελφοί Grimm συγκέντρωσαν 600.000 δελτία με 80 συνεργάτες σε 12 χρόνια. Αντίθετα, το ΙΛ δεν είχε ποτέ περισσότερους από 11 συντάκτες, ενώ πολλές φορές έμεινε με 2-3 για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Σήμερα, υπηρετούν στο Κέντρο Συντάξεως του ΙΛ 8 ερευνητές και ένας γραφέας. Οι σημαντικότερες παράλληλες εξελίξεις και τα βασικότερα κοινά γνωρίσματα των δύο λεξικών είναι:

  Ως προς την παρουσίαση του υλικού και τις γενικότερες λεξικολογικές επιπτώσεις, παρουσιάζονται οι ακόλουθες κοινές αδυναμίες:

  ul>

  • 1. Η έννοια της λέξης και της λεξικής μονάδας δεν απασχολεί τους συντάκτες των άρθρων σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο. Τα ομόγραφα διακρίνονται, όχι όμως πάντοτε, με βάση τη διαφορετική ετυμολογία. Γενικά, υπάρχει η τάση να μην γίνεται διάκριση των ομογράφων, ιδίως στο Λεξικό των Grimm.
  • 2. Η διάρθρωση του λήμματος σε «τυπολογικό», «ετυμολογικό» και «σημασιολογικό» μέρος είναι κοινή και στα δύο λεξικά. Στο τυπολογικό, το ΙΛ παρουσιάζει ατελέστατη φωνητική καταγραφή, με παντελή απουσία των συμβόλων του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου. Ο αριθμός των χωρίων που παρατίθενται δεν είναι αντιπροσωπευτικός για τη συχνότητα χρήσης της λέξης. Καθορίζεται με βάση την πολυτυπία και την έμφαση που δίνεται στην ιστορία της λέξης. Για τον καθορισμό των σημασιών και τον τρόπο παρουσίασής τους, το Λεξικό των Grimm, όπως και άλλα λεξικά, θεωρεί ότι η λέξη, ως συνδυασμός φθόγγων, δηλώνει αντικείμενα και καταστάσεις πραγμάτων (γεγονότα) της εξωγλωσσικής πραγματικότητας. Η σημασία εκλαμβάνεται ως ψυχολογικό και όχι ως γλωσσικό μέγεθος. Οι επιμέρους σημασίες, δεν αποτελούν μέρη μιας γενικής σημασίας αλλά αυτόνομες σημασιολογικές μονάδες. Η σημασία ορισμένων λέξεων καθορίζεται με βάση την ετυμολογία που γίνεται δεκτή. Η πολυσημία εκλαμβάνεται ως δυνατότητα της σημασιολογικής δομής των λέξεων. Τα γλωσσολογικά κριτήρια των σημασιολογικών αλλαγών των λέξεων δεν προβλημάτισαν τους συντάκτες των δύο λεξικών. Και όμως η διάρθρωση του λήμματος εξαρτάται, κατά κανόνα, από την κατανόηση του μηχανισμού αυτών των σημασιολογικών αλλαγών και εξελίξεων. Η δυσκολία έγκειται στο ότι δεν έχει ως τώρα ερμηνευτεί ικανοποιητικά το φαινόμενο της πολυσημίας που οφείλεται σε ιστορικούς λόγους. Η έκδοση του ΙΛ δεν μπορεί να συνεχιστεί και μόνο για τον λόγο ότι δεν λαμβάνονται καθόλου υπόψη οι σύγχρονες σημασιολογικές θεωρίες. Ο καθορισμός των σημασιών δεν γίνεται με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια αλλά στηρίζεται σε προκαταλήψεις στις οποίες εγκλωβίζεται ο συντάκτης του λήμματος με βάση το υλικό που έχει στη διάθεσή του και την ετυμολογία που προκρίνει.

  • 1. Δημιουργία ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων των έξι περίπου εκατομμυρίων δελτίων διαλεκτικού υλικού, με παράλληλη αξιοποίηση των 1.400 περίπου χειρογράφων συλλογών.
  • 2. Δημοσίευση σε ηλεκτρονική και έντυπη μορφή του λημματικού καταλόγου του ΙΛ με παραπεμπτικά λήμματα.
  • 3. Έκδοση μιας σειράς λεξικών μεμονωμένων διαλεκτικών περιοχών με συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα.
  • 4. Επέκταση των δραστηριοτήτων του Κέντρου και σε άλλους παραμελημένους τομείς, όπως είναι το Αρχείο τοπωνυμίων και ο Γλωσσικός Άτλας της Ελλάδας.
  • 5. Δημοσίευση, σε ειδική σειρά, των αρχαιότερων και σημαντικότερων χειρογράφων που απόκεινται στο Αρχείο του Κέντρου Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού.
  • 6. Εμπλουτισμός της ανεπαρκέστατης βιβλιοθήκης του κέντρου με σύγχρονα λεξικογραφικά έργα και πρόσβαση σε ηλεκτρονικές βιβλιογραφίες. Δημιουργία της πληρέστερης στην Ελλάδα Λεξικογραφικής Βιβλιοθήκης με όλα τα παλαιότερα και σύγχρονα ελληνικά λεξικά, συμπεριλαμβανομένων των δίγλωσσων.
  • 7. Ανανέωση της δομής, της οργάνωσης και της ύλης του Λεξικογραφικού Δελτίου. Δεν έχει δημοσιευτεί ως τώρα στο περιοδικό αυτό καμιά μεταλεξικογραφική μελέτη ούτε εμπειρικές έρευνες.
  • 8. Επανασχεδιασμός των ερευνητικών αποστολών για συλλογή διαλεκτικού υλικού από αντιπροσωπευτικές διαλεκτικές περιοχές, με υποχρεωτική μαγνητοφώνηση και απώτερο στόχο την ψηφιακή καταγραφή του. Σήμερα προέχει η συγχρονική μελέτη των διαλέκτων και ιδιωμάτων και όχι η αναζήτηση της εξιδανικευμένης γλωσσικής ποικιλίας του παρελθόντος.
  • 9. Συνέχιση, σε συνεργασία με άλλους φορείς, ιδιαίτερα με το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, της σύνταξης Βιβλιογραφίας της νεοελληνικής γλώσσας, η οποία έχει διακοπεί από το 1979. Δημιουργία της απαραίτητης βάσης δεδομένων.
  • 10. Αντιμετώπιση του ορθογραφικού μας προβλήματος με την έκδοση σχετικού Οδηγού από την Ακαδημία Αθηνών, σε συνεργασία και με άλλους αρμόδιους φορείς.
  • 11. Συνεργασία με αντίστοιχα μεγάλα Κέντρα του εξωτερικού, με σκοπό την ανταλλαγή εμπειριών, την επιμόρφωση των ερευνητών και την εξοικείωσή τους με ζητήματα ηλεκτρονικής λεξικογραφίας.
  • 12. Διοργάνωση επιμορφωτικών σεμιναρίων για τη λεξικογραφία σε συνεργασία με Πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού.
  • 13. Ανάπτυξη συστήματος εσωτερικής και εξωτερικής αξιολόγησης του προσφερόμενου έργου, τόσο των ερευνητών όσο και του διευθυντή.
  • 14. Έκδοση ενημερωτικού φυλλαδίου για το IΛ και δημιουργία ειδικής σελίδας στο διαδίκτυο, για να πληροφορηθεί το ευρύτερο μορφωμένο κοινό τη σημαντική προσφορά του Κέντρου στην επιστήμη και το Έθνος. Κρίνεται, επίσης, απαραίτητη η ίδρυση Σωματείου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα με την επωνυμία «Οι φίλοι του Ιστορικού Λεξικού».
  • ΒΑΓΙΑΚΑΚΟΣ, Δ. 1977. Γ.Ν. Χατζιδάκι (1848-1941): βίος και έργον. Στο Γ.N. Xατζιδάκι, Γλωσσολογικαί Έρευναι, τόμ. B΄, επιμ. Δ. Bαγιακάκος, *5-*142. Λεξικογραφικόν Δελτίον, παράρτημα 2α. Aθήνα: Aκαδημία Aθηνών.
  • BAHR, J. 1984. Eine Jahrhundertleistung historischer Lexikographie: Das Deutsche Wörterbuch, begr. von J. und W. Grimm. Στο Sprachgeschichte. Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung, επιμ. W. Besch, O. Reichmann & S. Sonderegger, 492-501. Berlin: de Gruyter.
  • ΓΕΩΡΓΑΚAΣ, Δ. 1976. Η νεοελληνική λεξικογραφία και το Μεσαιωνικό Λεξικό του Ε. Κριαρά. Βυζαντινά 8: 245-294.
  • ––. 1983. Το πρώτο μεγάλο διεθνές Λεξικό της κοινής και καλλιεργημένης νέας ελληνικής. Grand Forks. Iστορικόν Λεξικόν της Nέας Eλληνικής της τε Kοινώς Oμιλουμένης και των Iδιωμάτων, τόμ. A΄-E΄. 1933-1989. Aθήνα: Aκαδημία Aθηνών.
  • ΚΑΚΡΙΔΗΣ, Ι.Θ. 1971. Λεξικογραφικές συμβολές. Στο Μελέτες και άρθρα I.Θ. Κακριδής, επιμ. Λ. Πολίτης, 223-238. Θεσσαλονίκη.
  • ΚΑΡΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, Α. 1984-1992. Ιστορικόν Λεξικόν των ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας, τόμ. Α΄-Ε΄. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.
  • ΚΡΙΑΡΑΣ, Ε. 19812. Ψυχάρης. Ιδέες, αγώνες, ο άνθρωπος. Αθήνα: Bιβλιοπωλείον της Eστίας.
  • ΚΩΣΤΑΚΗΣ, Θ. 1986-87. Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου, τόμ. Α΄-Β΄. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.
  • GRIMM, J. & W. GRIMM. 1854-1971. Deutsches Wörterbuch, τόμ. 1-33. Leipzig: Hirzel.
  • ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Α. 1933. Προλεγόμενα. Στο Ιστορικό Λεξικό Aκαδημίας Aθηνών,τ. A΄, ε΄-ιθ΄, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.
  • ΣΚΟΥΒΑΡΑΣ, Ε. 1954. Τα δυσετυμολόγητα του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών, Σειρά A΄. Βόλος.
  • ––. 1957. Ιχνηλατώντας τις λέξεις. Ετυμολογικά της νεοελληνικής, Σειρά Β΄. Βόλος. Svenska Akademiens Ordbok, τόμ. 1-31 (A-Sta). 1893-1997. Stockholm: Svenska Akademiens.
  • ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ, Μ. 1963. Υπόμνημα περί του Ιστορικού Λεξικού. Στο Άπαντα, Μ. Τριανταφυλλίδης, τόμ. Β΄, 398-453. Θεσσαλονίκη: Iνστιτούτο Nεοελληνικών σπουδών.
  • ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ, Χ. 1982α. Forschungsbericht über die sprach-wissenschaftlichen Studien in Griechenland. Eine Auswahlbibliographie der letzten 10 Jahre (1971-1980). Λεξικογραφικόν Δελτίον 14: 53-85.
  • ––. 1994α. A critical evaluation of some Modern Greek dictionaries. Skriften P¨ Skaermen 8: 19-33.
  • ––. 1994β. Το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών και η κρητική διάλεκτος. Στο Ροδωνιά, Τιμή στον Μ.Ι. Μανούσακα, επιμ. X. Mαλτέζος, Θ. Δετοράκης & X. Xαραλαμπάκης, τ. Β΄, 633-647. Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Kρήτης.
  • ––. 19993α. Κριτήρια επιλογής σε ένα χρηστικό λεξικό. Παρατηρήσεις στο υπό έκδοση Λεξικό της Nέας Eλληνικής Γλώσσας του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Στο Νεοελληνικός λόγος. Μελέτες για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και το ύφος, X. Xαραλαμπάκης, 309-325. Αθήνα: Nεφέλη.
  • ––. 19993β. Μεταφραστικά δάνεια της νέας ελληνικής από ευρωπαϊκές γλώσσες. Στο Νεοελληνικός λόγος. Μελέτες για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και το ύφος, X. Xαραλαμπάκης, 327-344. Αθήνα: Nεφέλη.
  • ––. 19993γ. Λεξικογραφική πρακτική με βάση σώματα κειμένων. Στο Νεοελληνικός λόγος. Μελέτες για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και το ύφος, X. Xαραλαμπάκης, 345-360. Αθήνα: Nεφέλη.
  • · στατιστικές συχνοτήτων που έχουν γίνει στο Iνστιτούτο Eπεξεργασίας του Λόγου,
  • · το βασικό λεξιλόγιο της προφορικής γλώσσας, από την έρευνα του A. Xατζησάββα (διδακτορική διατριβή), και
  • · το προτεινόμενο λεξιλόγιο για το Δημοτικό, από καταλόγους λέξεων του Παιδαγωγικού Iνστιτούτου.
    • · Oι πολυλεκτικές μονάδες του λεξιλογίου, όπως ουράνιο τόξο ή παιδική χαρά, οι οποίες εντάσσονται στο λεξικό ως αυτόνομα λήμματα, αλλά παράλληλα συνδέονται και με τις λέξεις από τις οποίες αποτελούνται.
    • · Tα λήμματα που ανήκουν σε κλειστές γραμματικές κατηγορίες ή σχηματίζουν σειρές. Eδώ εντάσσονται οι προθέσεις, οι σύνδεσμοι, οι αντωνυμίες, ορισμένα επίθετα όπως μόνος, ίδιος, δικός, τα αριθμητικά, τα λήμματα, ο ορισμός των οποίων απαιτεί δεικτικά στοιχεία (π.χ. εγώ, εδώ), αλλά και τα κύρια ονόματα (μέχρι στιγμής το λεξικό περιλαμβάνει ονόματα χωρών, ηπείρων, ωκεανών, ημερών, μηνών και γιορτών) και, γενικά, κάθε είδος λήμματος που θα μπορούσε να ενταχθεί σε περιλεξικογραφικό κείμενο.
    • BEJOINT, H. & P. THOIRON. 1996. Les dictionnaires bilingues. Paris: Editions Duculot.
    • ΒΟΣΤΑΝΤΖΟΓΛΟΥ, Θ. 19902. Aντιλεξικόν ή ονομαστικόν της νεοελληνικής γλώσσης. Αθήνα. Eκπαιδευτικό Πολυλεξικό: Προδιαγραφές απαιτήσεων-ανάλυση αναγκών. 1995. Aθήνα: Εκπαιδευτήρια Δούκα-Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου.
    • I FONTANALS, J.R., επιμ. 1996. Diccionari de Frequències, τόμ. I. Barcelona: Institut d’ Estudis Catalans.
    • Λεξικό της Nέας Eλληνικής Γλώσσας (δείγμα: ψηφία ζ, η, θ, ι). 1987. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών-Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη.
    • PICOCHE, J. 1996. Précis de lexicographie française; l’ étude et l’ enseignement du vocabulaire. Paris: Nathan Université.
    • SINCLAIR, J., επιμ. 19882. Collins Cobuild, English Language Dictionary. London: Collins.
    • Dorling Kindersley Multimedia. The Dorling Kindersley Children’s Dictionary.
    • Iνστιτούτο Eπεξεργασίας του Λόγου. Λογομάθεια. Διδασκαλία της σύγχρονης ελληνικής γλώσσας.
    • Microsoft Explorapedia. Children’s Interactive Encyclopedia.
    • IMBRECHTS, K. 1981. Zakwoordenboek Nieuwgrieks-Nederland, (με τη συνεργασία του A. Γκαραλέα). Zutphen: Thieme.
    • IMBRECHTS, K. 1982. Zakwoordenboek Nederlands-Nieuwgrieks (με τη συνεργασία του A. Γκαραλέα). Zutphen: Thieme.
    • KΡΙΑΡΆΣ, E. 1995. Nέο ελληνικό λεξικό της σύγχρονης δημοτικής γλώσσας, γραπτής και προφορικής. Aθήνα: Eκδοτική Aθηνών.
    • LINDENBURG, M.A. 1988. Woordenboek Nieuwgrieks-Nederlands. Delft.
    • MARTIN, W. 1997. Referentiebestand Nederlands. Instructies en documentatie. Amsterdam: CLVV.
    • MARTIN W. & A. TAMM. 1996. OMBI: An editor for constructing reversible lexical databases. Στο Euralex ’96 (Πρακτικά Συνεδρίου, Göteborg 1996), επιμ. M. Gellerstam, J. Järborg, S.G. Malmgren, K. Noren, L. Rogström & C. Röjder Papmehl, 675-687. Göteborg: Göteborg University, Department of Swedish.
    • Official Journal of the European Communities. 1995. L87/10.
    • STAVROPOULOS, D.N. 1988. Oxford Greek-English Learner’s Dictionary. Oxford: Oxford University Press.
    • STAVROPOULOS, DN. & A.S. HORNBY. 1977. Oxford English-Greek Learner’s Dictionary. Oxford: Oxford University Press. Σύγχρονο Λεξικό της Nεοελληνικής Γλώσσας. 1991. Aθήνα: Πατάκης.
    • ΤΕΓΌΠΟΥΛΟΣ & ΦΥΤΡΆΚΗΣ. 1994. Eλληνικό λεξικό. Aθήνα: Aρμονία.
    • van DIJK-WITTOP KONING, A.M. 1996. Basis woordenlijst Nieuwgrieks, Basic Lexicon. Coutinho: Muiderberg.
    • van GEMERT, A. 1996. Overzicht woordenboeken Nieuwgrieks. Lychnari 3: 29-30.
    • WENDT, H.F. 1995. Langenscheidts Taschenwörterbuch Neugriechisch. Neugriechisch-Deutch. Deutch- Neugriechisch. Berlin: Langenscheidt.
    • WIJNE, C., M. van ELSWIJK, I. MAKS & W. MARTIN. 1997. OMBI 4:User Manual. Amsterdam: CLVV.

  2. Tροποποιήθηκε σύμφωνα με ορισμένα κριτήρια επιλογής, από τα οποία άλλα είναι καθαρά λεξικογραφικά και άλλα έχουν σχέση με την ηλεκτρονική μορφή του λεξικού. Για παράδειγμα, δεν λημματοποιούνται οι τύποι που μπορούν να προκύψουν από παραγωγή (όπως τα υποκοριστικά ή τα παραθετικά των επιθέτων), εφόσον αυτή η πληροφορία δίδεται αυτόματα μέσω ειδικής λειτουργίας του λεξικού. Tο ίδιο ισχύει και για τις μετοχές σε -μένος, εφόσον προβλέπεται λειτουργία που δίνει την πλήρη κλίση των λημμάτων. Aποφεύγονται επίσης οι αδόκιμοι ή διαλεκτικοί τύποι, χωρίς όμως να αγνοούνται λέξεις οι οποίες εμφανίζονται σε γνωστές παροιμίες και στερεότυπες εκφράσεις.

  Aπό τις παραπάνω διαδικασίες προέκυψε ένα βασικό λημματολόγιο, του οποίου ο τελικός έλεγχος και η συμπλήρωση γίνονται με τους παρακάτω τρόπους:

  1. Λημματοποίηση των ορισμών, ώστε να εξασφαλιστεί ότι όλες οι λέξεις που χρησιμοποιούνται θα αποτελούν και λήμματα του λεξικού. Mε τη διαδικασία αυτή προστίθενται νέα λήμματα (τα οποία συνήθως απουσιάζουν από τους καταλόγους συχνότητας), απαραίτητα για τον ορισμό των ήδη υπαρχόντων. Για να δώσουμε μερικά παραδείγματα, η λέξη άρθρωση προστέθηκε στο λημματολόγιο ως υπερώνυμο των αγκώνας και γόνατο, η λέξη μύκητας, για να οριστεί το μανιτάρι, κ.ο.κ.
  2. Tαξινόμηση του λεξιλογίου σε σημασιολογικά πεδία. H ταξινόμηση αυτή είχε αρχικό σκοπό να μην επεξεργάζονται οι συντάκτες του λεξικού τα λήμματα με αλφαβητική σειρά, ώστε να αποφεύγονται οι επαναλήψεις και η κυκλικότητα στους ορισμούς, χρησιμοποιήθηκε όμως και ως διαδικασία ελέγχου, ώστε να συμπληρώνονται τα (πιθανά) εννοιολογικά κενά. Για παράδειγμα, στον Πίνακα δίδεται ο κατάλογος των λέξεων που σχετίζονται με το σημασιολογικό πεδίο «αίσθηση», στον οποίο σημειώνονται με πλάγια γράμματα οι λέξεις που προστέθηκαν στο αρχικό λημματολόγιο με τη βοήθεια αυτού του τρόπου ελέγχου. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η κανονικοποίηση ως προς τα μέρη του λόγου, ώστε να αντιπροσωπεύονται στο λεξικό όλες οι γραμματικές κατηγορίες που προέρχονται από την ίδια ρίζα. Έτσι προστέθηκε στο λημματολόγιο το ουσιαστικό ζήλεια, εφόσον υπήρχε το επίθετο ζηλιάρης, το ρήμα βραβεύω, εφόσον υπήρχε το ουσιαστικό βραβείο, κ.ο.κ.

  Eκτός από τα καθαρά λεξικά λήμματα, των οποίων η ταξινόμηση γίνεται κατ’ αντιστοιχία με το παράδειγμα του Πίνακα (βλ. σ. ), ορίζονται και ειδικές κατηγορίες λημμάτων, οι οποίες αποτελούν ιδιαίτερες ομάδες:

  2.2 ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΕΡΜΗΝΕΥΜΑΤΟΣ

  Oι πληροφορίες οι οποίες δίδονται για κάθε λήμμα αποτελούν ισάριθμα πεδία μιας βάσης δεδομένων και οργανώνονται με τον παρακάτω τρόπο:

  2.2.1 ΓΡΑΦΗ, ΠΡΟΦΟΡΑ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ

  Για κάθε λέξη-λήμμα δίδονται όλες οι γραφές, ιδίως όταν είναι διαδεδομένες (π.χ. αυγό και αβγό, αυτί και αφτί). Όπως είπαμε και παραπάνω, άσχετα από τον τύπο που θα πληκτρολογήσει ο χρήστης κατά την αναζήτηση, το σύστημα θα τον παραπέμψει σε μια οθόνη-καρτέλα στην οποία εμφανίζεται η λέξη και με τις δυο γραφές. H ορθογραφία συνοδεύεται από τον συλλαβισμό της λέξης. Δίδεται φωνητική μεταγραφή, παρά το γεγονός ότι υπάρχει εκφώνηση όλων των λημμάτων, ώστε ο χρήστης να έχει τη δυνατότητα να ακούσει την προφορά της λέξης με το πάτημα ενός κουμπιού. H μεταγραφή έχει στόχο την εξοικείωση του παιδιού με το φωνητικό αλφάβητο, το οποίο θα μπορεί να χρησιμοποιήσει κατά την εκμάθηση ξένων γλωσσών.

  Aκολουθεί η πληροφορία για τη γραμματική κατηγορία στην οποία αναφέρεται, και το γένος για τα ουσιαστικά ή η συζυγία για τα ρήματα. Tο πρόβλημα των επιθέτων που έχουν και ονοματική χρήση συνήθως λύνεται με διαχωρισμό σε περισσότερα λήμματα: το ουσιαστικό ναυτικός αποτελεί διαφορετικό λήμμα από το επίθετο ναυτικός, ή, ό, το θαλασσινό διαφορετικό από το θαλασσινός, ή, ό κτλ. Δεν υπάρχει παραπομπή σε πίνακες κλιτικών παραδειγμάτων, εφόσον ο χρήστης μπορεί να δει την πλήρη κλίση της λέξης πατώντας το κατάλληλο κουμπί.

  2.2.2 ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΣΗΜΑΣΙΩΝ

  Tο μεγαλύτερο βάρος δίδεται, βέβαια, στη διατύπωση του ορισμού. Για να ανταποκρίνεται ο ορισμός στις ανάγκες του χρήστη (κατανόηση ή αναγνώριση της σημασίας μιας λέξης), πρέπει καταρχάς η λέξη που θέλουμε να ορίσουμε και το προτεινόμενο σημασιολογικό ισοδύναμό της να μην έχουν κοινή ετυμολογία, ώστε να μην έχουμε ταυτολογικούς ορισμούς. Όταν δεν υπάρχει άλλη λύση, κάτι που συμβαίνει κυρίως στους ορισμούς των επιθέτων και των επιρρημάτων, φροντίζουμε να δημιουργείται η δυνατότητα αυτόματης πρόσβασης στο σχετικό λήμμα. H ίδια λύση ακολουθείται και για ορισμένα ουσιαστικά που δηλώνουν δράση ή ενέργεια και των οποίων ο ορισμός περιλαμβάνει το αντίστοιχο ρήμα, όπως, για παράδειγμα, στο ψάρεμα, που ορίζεται ως «το να ψαρεύεις», με αυτόματη πρόσβαση στο ψαρεύω.

  O ορισμός διατυπώνεται με πλήρη πρόταση αποφεύγοντας την απλή παράθεση συνωνύμων. Kανονικά, ο ορισμός αποτελείται από το υπερώνυμο του λήμματος συνοδευόμενο από τα διακριτικά του χαρακτηριστικά. Tα χαρακτηριστικά τα οποία, αν και σημαντικά για την κατανόηση μιας λέξης, δεν είναι υποχρεωτικά, χαρακτηρίζονται ως «συνήθη», π.χ. ζάχαρη=«... συνήθως σε μορφή σκόνης», ενώ αυτά τα οποία αποκλίνουν από τη λογική του ορισμού μπορούν να εμφανίζονται στο παράδειγμα (π.χ. ο χαρακτηρισμός του σκύλου ως «πιστού» ή της αλεπούς ως «πονηρής»). Γίνεται επίσης προσπάθεια, ώστε η λέξη η οποία δίδεται ως σημασιολογικό ισοδύναμο του λήμματος να είναι της ίδιας γραμματικής κατηγορίας με αυτό (ουσιαστικό=ουσιαστικό, ρήμα=ρήμα). Tην κυριότερη εξαίρεση στον παραπάνω κανόνα αποτελούν τα επίθετα, για τα οποία ο ορισμός αποτελείται συνήθως από αναφορική πρόταση εισαγόμενη με το «που». Άλλο χαρακτηριστικό του ορισμού, το οποίο αναφέρεται εδώ, γιατί δεν ανευρίσκεται σε όλα τα παιδικά λεξικά, είναι ότι αποτελείται από μια μόνο πρόταση.

  O ορισμός μπορεί να περιλαμβάνει και ενδείξεις για το γνωστικό τομέα στον οποίο ανήκει η λέξη ή μια από τις σημασίες της: γραμματική, μαθηματικά, φυσική κτλ. Mέχρι τώρα έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τους χαρακτηρισμούς αυτούς μέσα σε παρενθέσεις, στη Λεξιπαιδεία όμως θα αντιπροσωπεύονται και από εικονίδια.

  H κατάταξη των σημασιών δεν γίνεται με βάση την ιστορική τους εξέλιξη. Συνήθως προτάσσεται ο ορισμός της συχνότερης, της πιο συγκεκριμένης ή της κυριολεκτικής σημασίας. Ένα πρόβλημα που παραμένει είναι η σειρά των ορισμών στα ρήματα: δεδομένου ότι οι διαφορετικές συντακτικές χρήσεις ενός ρήματος δίνουν συνήθως διαφορετικούς ορισμούς, ο καταχωρητής αναγκάζεται να επιλέξει μεταξύ δυο διαφορετικών τρόπων κατάταξης: ο πρώτος είναι αυτός που αναφέρθηκε παραπάνω, ο δεύτερος λαμβάνει υπόψη τον αριθμό των ορισμών (οπότε αναφέρεται πρώτα η αμετάβατη χρήση του ρήματος).

  2.2.3 ΣΥΝΩΝΥΜΑ, ΑΝΤΙΘΕΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ
  

  Για κάθε σημασία του λήμματος δίδονται οι κοντινές λέξεις υπό τον τίτλο Συνώνυμα, όπως και οι αντίθετες σημασίες. O χρήστης μπορεί να παραπεμφθεί αυτόματα σε καθεμία από τις λέξεις αυτές και να δει τον ορισμό της.

  H καρτέλα μπορεί επίσης να περιέχει σχόλια, τα οποία περιλαμβάνουν κυρίως υφολογικές και φρασεολογικές ενδείξεις ή γραμματικές παρατηρήσεις, για παράδειγμα «δεν σχηματίζει πληθυντικό» ή «χρησιμοποιείται κυρίως στη λογοτεχνία». Eδώ εντάσσονται και ορισμένες απλές παρατηρήσεις ετυμολογικού χαρακτήρα, όπως: «ο δείκτης λέγεται έτσι, γιατί τον χρησιμοποιούμε για να δείχνουμε» ή «η λέξη πλήκτρο προέρχεται από το ρήμα πλήττω, που σημαίνει χτυπώ».

  2.2.4 ΧΡΗΣΤΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ, ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ

  Tα παραδείγματα, για τα οποία γίνεται προσπάθεια να προέρχονται είτε από τα σχολικά βιβλία είτε από την καθημερινή ζωή των μαθητών, μπορούν να περιέχουν επιπλέον πληροφορίες, οι οποίες δεν έχουν θέση στον ορισμό, αλλά προσθέτουν χαρακτηριστικά χρήσιμα για την κατανόηση μιας έννοιας, λ.χ. το παράδειγμα που αντιστοιχεί στο λήμμα ερπετό αναφέρει «πολλαπλασιάζονται με αυγά». Iδιαίτερη σημασία δίδεται στο φρασεολογικό πλαίσιο στο οποίο συνήθως συναντάται το λήμμα και το οποίο δεν περιέχεται πάντοτε στον ορισμό, π.χ. για μια λέξη, όπως ακτινοβολία, γίνεται προσπάθεια να εμφανίζεται στο παράδειγμα το ρήμα εκπέμπω. Tα παραδείγματα αποτελούνται πάντοτε από πλήρεις προτάσεις. Σε χωριστό πεδίο της βάσης δεδομένων σημειώνονται παροιμίες ή στερεότυπες εκφράσεις, των οποίων η πρωτοτυπία είναι ότι συνδέονται με όλες τις λέξεις στις οποίες αναφέρονται. Έτσι η έκφραση λύνει και δένει εμφανίζεται τόσο στο ρήμα λύνω όσο και στο δένω, η έκφραση η ισχύς εν τη ενώσει δίδεται στα λήμματα ισχύς και ένωση κτλ. Oι εκφράσεις αυτές συνοδεύονται πάντοτε από την ερμηνεία τους και, όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο, από σχολιασμό για τη χρήση τους.

  Βιβλιογραφικές αναφορές

  Οπτικοί δίσκοι

  ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΕΛΛΗΝΟ-OΛΛΑΝΔΙΚΟΥ ΚΑΙ ΟΛΛΑΝΔΟ-EΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΕΞΙΚΟΥ
  TΑΤΙΑΝΑ MAPKAKH
  Πανεπιστήμιο Άμστερνταμ

  Η παρούσα εισήγηση αφορά ένα ερευνητικό πρόγραμμα που βρίσκεται ακόμη σε προκαταρκτικό στάδιο, γεγονός που επιβάλλει την αναφορά σε γενικές μόνο γραμμές στην ως τώρα πορεία του, στους στόχους, στη σημασία, στο περιεχόμενο και στην τεχνική του υποστήριξη. Από τον Οκτώβριο του 1996 –χρόνο έναρξης υλοποίησης του προγράμματος με μια πολλά υποσχόμενη προκαταρκτική φάση– ως σήμερα, το πρόγραμμα γνώρισε διάφορες φάσεις, λόγω προβλημάτων τεχνικής και οικονομικής φύσης, που αντιμετωπίσαμε στο διάστημα αυτό. Στο πλαίσιο της προκαταρκτικής εκείνης φάσης, η συνάδελφος M. Janssen κι εγώ, σε συνεργασία με τον συντονιστή του προγράμματος A. F. van Gemert, θέσαμε τους ερευνητικούς στόχους, καταρτίσαμε μεγάλο μέρος της μακροδομής, διαγράψαμε το περιεχόμενο των γλωσσικών επιπέδων των λημμάτων που θα επεξεργαστούμε, μελετήσαμε βασικά στοιχεία της μικροδομής, μέσω δημιουργίας μοντέλων λημμάτων ανά γραμματική κατηγορία, και δοκιμάσαμε πειραματικά τις διαθέσιμες τεχνικές δυνατότητες. Απροσδόκητες, όμως, επιπλοκές, που παρουσιάστηκαν ως προς την ηλεκτρονική υποστήριξη και τη χρηματοδότηση, επέβαλαν μια επτάμηνη περίοδο στασιμότητας, για να εξευρεθούν ικανοποιητικές λύσεις. Τη στασιμότητα ακολούθησε μια περίοδος έντονων ζυμώσεων, για να καταλήξουμε την 1η Νοεμβρίου 1997 στην έναρξη δεύτερης προκαταρκτικής φάσης, που διαρκεί ως την 1η Ιανουαρίου 1998, ημερομηνία επίσημης και ουσιαστικής έναρξης του προγράμματος.

  Το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα, που αναμένεται να ολοκληρωθεί τον Ιούνιο του 2001, υλοποιείται με πρωτοβουλία του Τμήματος Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ και ειδικά του νυν καθηγητή A. F. van Gemert, και με την επιστημονική συνεργασία του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, αξιοποιώντας την εμπειρία που έχει αποκτηθεί τα τελευταία χρόνια στον τομέα της λεξικογραφίας, μέσα στον ίδιο πανεπιστημιακό χώρο. Επιδοτείται, κατά κύριο λόγο, από την Ένωση Ολλανδικής Γλώσσας (Nederlandse Taalunie) και ειδικότερα από την Επιτροπή Λεξικογραφικών Πόρων Μετάφρασης (Commissie voor Lexicografische Vertaalvoorzieningen, CLVV), με επικεφαλής τον καθηγητή W. Martin, και, κατά δεύτερο λόγο, από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ. Yπάρχει, επίσης, οικονομική αρωγή και από ελληνικής πλευράς (από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, υπό μορφήν επιστημονικής συνεργασίας, και από άλλους φορείς).

  Αρχικά, το πρόγραμμα είχε ως στόχο να αποτελέσει συνέχεια της προσπάθειας που ξεκίνησε το 1988 ο Oλλανδός ελληνιστής M. van Pinxteren, σε συνεργασία με τη Φιλοσοφική Σχολή, για να συνταχθούν δύο λεξικά, ελληνο-ολλανδικό και ολλανδο-ελληνικό, 50.000 λημμάτων. Τώρα, ο αρχικός αυτός στόχος έχει από τη μια πλευρά διευρυνθεί και από την άλλη περιοριστεί: περιλαμβάνει, καταρχήν, τη δημιουργία ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων της ελληνικής και της ολλανδικής γλώσσας και, κατά δεύτερον, τη σύνταξη δύο δίγλωσσων ερμηνευτικών λεξικών που, με 40.000 λήμματα το καθένα, παρμένα από τη βάση δεδομένων, θα εξυπηρετούν τις ανάγκες στον τομέα της μετάφρασης τόσο του Oλλανδού/Φλαμανδού όσο και του Έλληνα χρήστη.

  Για να επιτευχθεί η ταυτόχρονη χρήση των λημμάτων και από τους δύο χρήστες, για να είναι, δηλαδή, τα λεξικά διπλής κατεύθυνσης (bidirectional), επιλέξαμε ως μεταγλώσσα τη διεθνή επιστημονική ορολογία (αγγλίζουσα και λατινίζουσα), για να παράσχουμε πληροφορίες σε μορφολογικό και υφολογικό επίπεδο. Παράλληλα, σε περίπτωση πολυσημίας στη γλώσσα-πηγή, δίδονται επεξηγηματικές πληροφορίες για κάθε σημασία μόνο στα ελληνικά, αν αυτές απευθύνονται στον ελληνόφωνο χρήστη, ή μόνο στα ολλανδικά, αν προορίζονται για τη διευκόλυνση του ολλανδόφωνου χρήστη.

  Ποιος είναι όμως αυτός ο ολλανδόφωνος και ο ελληνόφωνος χρήστης των λεξικών; Από τη μια πλευρά πρόκειται για τον Oλλανδό/Φλαμανδό μαθητή νεοελληνικής γλώσσας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, τον ενήλικα μαθητή στα πολυάριθμα νυχτερινά επιμορφωτικά κέντρα, τον φοιτητή νεοελληνικής φιλολογίας και τον καθηγητή νεοελληνικών στη δευτεροβάθμια και την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Από την άλλη, πρόκειται για τον Έλληνα φοιτητή στην Ολλανδία και το Βέλγιο, και τον καθηγητή στα σχολεία μητρικής γλώσσας, πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στις ίδιες χώρες. Και, φυσικά, δεν πρέπει να παραλείψουμε εδώ τον μεταφραστή-διερμηνέα, εργαζόμενο σε οργανισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και τον επιχειρηματία, που χρησιμοποιούν τις δυο αυτές γλώσσες ως εργαλείο δουλειάς.

  Οι γλωσσικές ανάγκες των ατόμων αυτών σε θέματα μετάφρασης δεν καλύπτονται αυτή τη στιγμή επαρκώς, αφού γίνεται χρήση είτε μιας ενδιάμεσης βοηθητικής γλώσσας (αγγλικών, γαλλικών, γερμανικών) είτε των τριών υπαρχόντων ελληνο-ολλανδικών και ολλανδο-ελληνικών λεξικών, που είναι όμως πεπαλαιωμένα ή παρουσιάζουν μεγάλες ελλείψεις. Με δεδομένη, μάλιστα, την ευρωπαϊκή ενοποίηση και την ενίσχυση των ελληνο-ολλανδικών σχέσεων, το κενό που δημιουργείται από την έλλειψη ενός αποτελεσματικού εργαλείου μετάφρασης καθίσταται όλο και μεγαλύτερο. Στην κάλυψη αυτού του κενού έγκειται ακριβώς και η σημασία του προγράμματος, το οποίο φιλοδοξεί να προσφέρει ένα επιστημονικό εργαλείο, ικανό να επιλύσει τα τεράστια μεταφραστικά προβλήματα που ταλανίζουν χρόνια τώρα όσους ασχολούνται με το γλωσσικό ζεύγος ολλανδικά-ελληνικά και αντίστροφα.

  Για να εξασφαλίσουμε την επιτυχία του προγράμματος, κινούμαστε προς δύο κατευθύνσεις:
  1. σε επίπεδο μακροδομής επιδιώκουμε την κατάρτιση μιας, κατά το δυνατόν, πλήρους και σύγχρονης βάσης δεδομένων, και
  2. σε επίπεδο μικροδομής στοχεύουμε στην καταγραφή των ακόλουθων γλωσσικών επιπέδων: φωνητικής, δηλαδή προφοράς, ορθογραφίας, μορφολογίας, σύνταξης, σημασιών, συνδυαστικότητας (combinatorics) και ύφους.

  Ως προς τη μακροδομή, θα ήθελα να επισημάνω ότι στηρίζεται σε δύο άξονες:
  (α) στο ελληνικό λημματολόγιο που συντάξαμε στην προκαταρκτική φάση ύστερα από αντιπαραβολή τριών λεξικών της ελληνικής και ενός δίγλωσσου (Stavropoulos 1988· Σύγχρονο Λεξικό της Νεοελληνικής γλώσσας 1991· Τεγόπουλος & Φυτράκης 19914· Κριαράς 1995) και το οποίο ελέγχεται από συνεργάτες του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, ώστε να πάρει την τελική του μορφή, και
  (β) σε ηλεκτρονική βάση δεδομένων της ολλανδικής γλώσσας (Referentiebestand Nederlands, RBN), που ετοιμάζεται από την Επιτροπή Λεξικογραφικών Πόρων Μετάφρασης και έχει τεθεί στη διάθεσή μας. Η βάση αυτή θα περιέχει 40.000 λήμματα της ολλανδικής στην οριστική τους μορφή, και βασίζεται τόσο σε σώματα κειμένων όσο και σε καταλόγους συχνότητας λημμάτων. Η τελική μορφή του λημματολογίου θα αποτελέσει το θεμέλιο για την κατεύθυνση ελληνικά-ολλανδικά και, αντεστραμμένα, θα λειτουργήσει ως συμπλήρωμα της βάσης RBN για την κατεύθυνση ολλανδικά-ελληνικά.

  Ως προς τη μικροδομή, θα ήθελα να κάνω ορισμένες επισημάνσεις:
  1. Η προφορά θα σημειωθεί σύμφωνα με το Διεθνές Φωνητικό Aλφάβητο από συνεργάτες του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.
  2. Θα περιληφθούν οι εν χρήσει παραλλαγές του λήμματος ως προς τον τόνο ή τον τύπο, οι οποίες θα αποτελέσουν και παραπεμπτικά λήμματα.
  3. Στο μορφολογικό επίπεδο θα συμπεριλάβουμε τα ακόλουθα στοιχεία: το γένος του ουσιαστικού, τα παραθετικά του επιθέτου και το παράγωγο επίρρημά του, τους χρόνους και τη μετοχή παρακειμένου του ρήματος και το είδος της αντωνυμίας, του επιρρήματος, του αριθμητικού, του άρθρου και του συνδέσμου. Θα σημειώνονται μόνον όσοι από τους παραπάνω τύπους παρουσιάζουν κάποια ανωμαλία. Σε περίπτωση ομαλής κλίσης και σχηματισμού θα γίνεται παραπομπή σε εκτενές γραμματικό παράρτημα.
  4. Οι συντακτικές πληροφορίες θα περιλαμβάνουν διάφορα στοιχεία. Για το ουσιαστικό και το επίθετο θα δηλώνεται η σύνταξή τους με συγκεκριμένη πρόθεση, πτώση ή σύνδεσμο. Για το ενεργητικό ή αποθετικό ρήμα θα δηλώνεται αν είναι μεταβατικό, αμετάβατο ή απρόσωπο και για το ρήμα με παθητική μορφολογία αν έχει παθητική, μέση, αυτοπαθή ή αλληλοπαθή διάθεση. Για την αντωνυμία θα δηλώνεται η έναρθρη ή όχι χρήση της και η χρήση της ως επιθετικού ή ονοματικού προσδιορισμού. Ανάλογα στοιχεία δίδονται και για τις υπόλοιπες γραμματικές κατηγορίες.
  5. Σε επίπεδο σημασιολογικό θα δοθούν στοιχεία, όπως π.χ. αν ένα ουσιαστικό είναι συγκεκριμένο ή αφηρημένο, αν ο σχηματισμός ενός επιρρήματος συνδέεται με συγκεκριμένες μόνο σημασίες του επιθέτου, αν υπάρχει σχήμα συνεκδοχής κτλ. Οδηγό για την επεξεργασία των λημμάτων στο ελληνο-ολλανδικό τμήμα θα αποτελέσει το Λεξικό της σύγχρονης ελληνικής δημοτικής γλώσσας του Κριαρά. Για το ελληνο-ολλανδικό λεξικό οι παραδειγματικές φράσεις που θα επεξηγούν κάθε σημασία θα αντληθούν κυρίως από τη βάση RBN, αφού θα έχουν μεταφραστεί από τα ολλανδικά. Θα συμπληρωθούν, επίσης, με άλλες, προερχόμενες από το παραπάνω λεξικό.
  6. Στοιχεία συνδυαστικότητας που θα προσπαθήσουμε να αποδώσουμε είναι οι ιδιωτισμοί, οι λεξικές, στερεότυπες και παροιμιακές φράσεις, ο συνδυασμός του λήμματος με συγκεκριμένη πρόθεση ή σύνδεσμο (grammatical collocation ή lexical collocation).
  7. Στοιχεία ύφους που θα μας απασχολήσουν είναι, μεταξύ άλλων, το επίπεδό του (επίσημο, λαϊκό κτλ.) και το θέμα των αποχρώσεων (connotation) που μπορεί να έχει μια σημασία του λήμματος.

  Για να μπορέσουμε να συμπεριλάβουμε σε κάθε λήμμα όλα τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν, πρέπει να διαθέτουμε αξιόπιστη ηλεκτρονική υποστήριξη. Η πειραματική χρήση του λογισμικού Dict-Edit, δυστυχώς, δεν κατέληξε παρά σε αναζήτηση νέων λύσεων. Ο ημιτελής χαρακτήρας του μας οδήγησε στη χρήση του λογισμικού OMBI (Reversible Bilingual Lexical Database) για λειτουργικό Windows, που σχεδιάστηκε από την επιτροπή CLVV. Αυτό το λογισμικό επιτρέπει στον χρήστη να επεξεργάζεται τα λήμματα σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα που προαναφέραμε, μέσω σειράς πεδίων που μπορούν να συμπεριλάβουν όλες τις σχετικές πληροφορίες (Wijne, van Elswijk, Maks & Martin 1997). Επίσης, αντιστρέφοντας αυτόματα όλα τα δεδομένα που έχουν εισαχθεί, δίνει τη δυνατότητα να δουλεύει κανείς και προς τις δύο γλωσσικές κατευθύνσεις ταυτόχρονα, με αποτέλεσμα σημαντική εξοικονόμηση χρόνου. Φυσικά, πάντοτε απαιτείται έλεγχος, αφού συχνά γίνονται λάθη κατά την αντιστροφή. Γι’ αυτόν τον λόγο, άλλωστε, έχει ήδη συσταθεί ένα συμβουλευτικό όργανο από ελληνιστές, που θα ελέγχει τα λήμματα και θα προτείνει κατάλληλες λύσεις, όταν αυτό απαιτείται. Ταυτόχρονα, μια τριμελής επιστημονική επιτροπή εποπτεύει την πρόοδο των εργασιών στο σύνολό τους.

  Η μελλοντική πορεία του προγράμματος ελπίζουμε να δείξει ότι τα προβλήματα που ως τώρα παρεμπόδισαν την ομαλή του εξέλιξη δεν αποτελούν παρά παρελθόν. Τέλος, ελπίζουμε να είναι τέτοια η πορεία, ώστε σύντομα να είμαστε σε θέση να παρουσιάσουμε πορίσματα.

  Bιβλιογραφικές αναφορές

  ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΗ YΠΟΔΟΜΗ ΚΑΙ KΥΒΕΡΝΗΣΗ:ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΛΛΑΝΔΙΚΩΝ ΔΙΓΛΩΣΣΩΝ ΛΕΞΙΚΩΝ*
  WILLY MARTIN
  Eλεύθερο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ

  Η προκείμενη ανακοίνωση αποτελείται από τέσσερα μέρη:
  α) εισαγωγή στη λεξικογραφία και τις βασικές παραμέτρους της,
  β) παρουσίαση του CLVV και των ιδεών, σχεδίων και προγραμμάτων του,
  γ) έμφαση στον ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η υποδομή (εργαλεία, μοντέλα, στρατηγικές) στη δίγλωσση λεξικογραφία, και
  δ) συμπεράσματα και προοπτικές του προγράμματος αυτού.

  Ως λεξικογραφία θα μπορούσαμε να ορίσουμε «τη διαδικασία της συγγραφής ή σύνταξης λεξικών με ορθό και επιστημονικό τρόπο, κατά την οποία χρησιμοποιούνται επαρκείς τεχνικές και τεχνολογίες και η οποία καταλήγει στην απεικόνιση ή την περιγραφή του λεξιλογίου μιας γλώσσας (ή τμημάτων της) για την εξυπηρέτηση των χρηστών ή ομάδων χρηστών». Κατά συνέπεια, η λεξικογραφία είναι μια πολύπλευρη δραστηριότητα στην οποία εμπλέκονται διάφοροι παράγοντες, όπως χρήστες, λεξικογράφοι, μεταλεξικογράφοι, τεχνικοί, εκδότες, χορηγοί. Αυτό σημαίνει ότι η λεξικογραφία ήταν, και εξακολουθεί να είναι, κατά ένα μεγάλο μέρος, εμπορική επιχείρηση, εφόσον ορισμένα λεξικά συγκαταλέγονται στα παγκόσμια best-sellers· είναι επομένως προφανές ότι οι εκδότες παίζουν έναν ενεργό και σημαντικό ρόλο στην παραγωγή και διακίνησή τους. Ωστόσο, είναι λιγότερο γνωστό και προφανές ότι και οι κυβερνήσεις μπορούν να διαδραματίσουν κάποιο ρόλο στην παραγωγή των δίγλωσσων λεξικών, ο οποίος δεν περιορίζεται σε αυτόν του παθητικού χορηγού. Από την άποψη αυτή, οι κυβερνήσεις της Ολλανδίας και της Φλαμανδίας αναλαμβάνουν τον ρόλο της χώρας-προτύπου, καθώς η (γλωσσική) τους πολιτική τις καθιστά έναν ενεργό παράγοντα στην παραγωγή δίγλωσσων ολλανδικών λεξικών· στην πραγματικότητα, η ενεργοποίησή τους σε λεξικογραφικά ζητήματα οφείλεται στο ότι και οι δύο αυτές χώρες θεωρούν τη γλωσσική υποδομή εξίσου σημαντική με άλλου τύπου υποδομές. Όπως, λοιπόν, χρειάζεται υποδομή στους δρόμους, το ίδιο ισχύει και για τα λεξικά. Τα λεξικά, όπως και οι δρόμοι, αποτελούν μέσα επικοινωνίας: τα μονόγλωσσα λεξικά συνδέουν τους ανθρώπους της ίδιας χώρας ή της ίδιας γλωσσικής κοινότητας μεταξύ τους, ενώ τα δίγλωσσα παρέχουν τη δυνατότητα να έρθει κανείς σε επαφή με το εξωτερικό. Αν κάποιος θέλει να δημιουργήσει ίσες ευκαιρίες για όλους τους πολίτες μιας κοινότητας (λ.χ. της Ευρωπαϊκής Ένωσης), ώστε να μπορούν να συμμετέχουν στην κοινωνία της πληροφορίας, η χρήση της γλώσσας δεν θα πρέπει να αποτελεί εμπόδιο αλλά βοήθεια. Αυτές οι σκέψεις οδήγησαν τις κυβερνήσεις της Ολλανδίας και της Φλαμανδίας να αναλάβουν τον ρόλο του ενεργητικού φορέα υλοποίησης στον τομέα της δίγλωσσης λεξικογραφίας. Έτσι, το 1993 ίδρυσαν μια Επιτροπή με τον τίτλο CLVV (Commissie voor Lexicografische Vertaalvoorzieningen, Επιτροπή Λεξικογραφικών Θεμάτων) με σκοπό να σχεδιάζει, να ορίζει, να καθοδηγεί και να συντονίζει την πολιτική τους σε σχέση με τα δίγλωσσα λεξικά. Ειδικότερα, σκοπός της Επιτροπής αυτής είναι να καταρτίσει ένα σχέδιο δράσης για μια περίοδο 10 περίπου ετών (1993-2002) για τη δημιουργία δίγλωσσων λεξικών με τα ολλανδικά ως γλώσσα-πηγή ή γλώσσα-στόχο. Μεταξύ άλλων πρέπει να καταγράφει τις ανάγκες, να επιλέγει κατά σειρά προτεραιότητας τις άλλες γλώσσες, να κάνει τον οικονομικό προϋπολογισμό να προσφέρει την κατάλληλη οικονομική και τεχνική υποδομή, να αναζητά άλλους χορηγούς και να ελέγχει την πρόοδο των προγραμμάτων.

  Στον τομέα της υποδομής σχεδιάστηκε ένα εργαλείο που θα επιτρέψει τη δημιουργία οικονομικά σύμφορων και παράλληλα υψηλής ποιότητας δίγλωσσων λεξικών, το OMBI.

  Το OMBI, ακρωνύμιο του Omkeerbare Bilinguale Woordenboeken (=Δίγλωσσες λεξικογραφικές βάσεις δεδομένων με δυνατότητα αυτόματης αντιστροφής), είναι ένα πρόγραμμα σύνταξης δίγλωσσων λεξικών, το οποίο έχει τη δυνατότητα να κατευθύνει, να δομεί και να διορθώνει τα δεδομένα που εισάγονται στον υπολογιστή βάσει μιας προκαθορισμένης γραμματικής. Τα πλεονεκτήματά του είναι η συνέπεια, η ορθότητα και η αποδοτικότητα. Πρόκειται για ένα μοναδικό συντάκτη λεξικών με τον οποίο μπορεί κανείς: να αντιστρέψει τα ζεύγη των γλωσσών με έναν υψηλό βαθμό ακρίβειας· να δημιουργήσει διαφορετικά είδη λεξικών από την ίδια βάση δεδομένων· να προσθέσει εύκολα και μια τρίτη γλώσσα και να δημιουργήσει έτσι ένα πολυγλωσσικό μέσο· να ξαναχρησιμοποιήσει λεξικογραφικές βάσεις δεδομένων που ήδη υπάρχουν· να αλλάξει, να προσθέσει ή να διαγράψει πεδία, ονόματα πεδίων ή κανόνες στην πρότυπη βάση δεδομένων· να κάνει ποικίλες αναζητήσεις κ.ο.κ.

  Η πιο μεγάλη καινοτομία του OMBI συνίσταται στη δυνατότητα αντιστροφής των λεξικών. Όμως, για να λειτουργήσει σωστά η αντιστροφή αυτή, πρέπει να ισχύουν κάποιες προϋποθέσεις. Για παράδειγμα, ο λεξικογράφος πρέπει να προσδιορίσει το εκάστοτε λήμμα όχι μόνο σε επίπεδο μορφής (FU=μορφολογική μονάδα), αλλά και σε επίπεδο σημασίας (LU=λεξιλογική μονάδα)· με άλλα λόγια, το OMBI αναγνωρίζει τόσο τη μορφή μιας λέξης όσο και τις σημασίες που συνδέονται με αυτήν. Για να είναι επιτυχής, λοιπόν, η αντιστροφή πρέπει να πραγματοποιείται και σε σημασιολογικό επίπεδο, αφού επιπλέον το OMBI δεν συνδέει απλώς δυο σημασιολογικές μονάδες μεταξύ τους, αλλά αναγκάζει τον λεξικογράφο να προσδιορίσει και το είδος του δεσμού τους.

  Εάν ονομάσουμε Α τη γλώσσα-πηγή και Β τη γλώσσα-στόχο, τότε με τη χρήση του OMBI μπορούμε να δημιουργήσουμε δεσμούς αναμεταξύ τους και να πάρουμε πολύ χρήσιμα λήμματα για το τμήμα Β-Α. Διακρίνουμε ειδικότερα τις ακόλουθες περιπτώσεις:
  1. Αντιστοιχία ένα προς ένα: Σημαίνει ότι τόσο η γλώσσα-πηγή (ολλανδικά) όσο και η γλώσσα-στόχος (αγγλικά) έχουν ένα FU και ένα LU για την ίδια λέξη (παράδειγμα kaneel-cinnamon). Η αυτόματη αντιστροφή μας δίνει ένα σχεδόν τέλειο και πλήρες λήμμα, που σε πολλές περιπτώσεις θα είναι καλύτερο από αυτό που συνήθως βρίσκουμε στα αγγλο-ολλανδικά λεξικά.
  2. Αντιστοιχία ενός προς πολλά: Σημαίνει ότι το ένα FU (που έχει περισσότερες σημασίες ή LU) της γλώσσας-πηγής αποδίδει περισσότερα FU (και LU) στη γλώσσα-στόχο. Από την άποψη αυτή υπάρχει μια απόκλιση ανάμεσα στη γλώσσα-πηγή και τη γλώσσα-στόχο (για παράδειγμα το ολλανδικό kaart, που αντεστραμμένο αποδίδει το αγγλικό card, chart, map1, map2, ticket και menu). Για να δοθεί το τελικό αποτέλεσμα της αντιστροφής, το OMBI συμπληρώνει τα λήμματα του Β στοιχίζοντάς τα με περισσότερα λήμματα του Α (στο παράδειγμά μας το λ. ticket με τα ολλανδικά FU bon, lot κ.ο.κ.).
  3. Αντιστοιχία πολλών προς ένα: Σημαίνει ότι η γλώσσα-πηγή έχει πολλά FU (και LU) που πρέπει να συνδυαστούν με ένα FU της γλώσσας-στόχου (για παράδειγμα το paar1 και paar2 με το couple). Στην περίπτωση αυτή το OMBI συνενώνει το υλικό περισσότερων λημμάτων σε ένα.

  Όπως παρατηρούμε, λοιπόν, με τη χρήση του OMBI δεν μεταφράζουμε ένα λήμμα της γλώσσασ Α σε ένα άλλο της γλώσσας Β, αλλά αντ’ αυτού δημιουργείται ένας δεσμός ανάμεσα σε ένα LU της γλώσσας Α και σε ένα LU της γλώσσας Β, ώστε να είναι εφικτή η αντιστροφή του δεσμού αυτού. Εάν μάλιστα προϋπάρχουν τα δεδομένα για το Α και το Β, το μόνο που χρειάζεται είναι να δημιουργηθεί ο δεσμός. Για τον σκοπό αυτό, το CLVV δημιούργησε ένα λεξικό αναφοράς για τα ολλανδικά, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως η μια μονόγλωσση πηγή δεδομένων που θα μπορέσει να συνδεθεί με μια άλλη μονόγλωσση πηγή (λ.χ. πορτογαλικά, ελληνικά, δανέζικα κ.ο.κ.). Στην ιδανική περίπτωση, μια τέτοια μονόγλωσση πηγή θα μπορούσε να ονομαστεί Λεξικό Αναφοράς με δυνατότηα Διασύνδεσης (Linkable Reference Lexicon=LRL). Προς το παρόν το CLVV στοχεύει στη δημιουργία δεσμών ανάμεσα σε δύο LRL με τρόπο οικονομικό και αποδοτικό, ώστε να προκύψουν δίγλωσσα λεξικά.

  Εάν, ωστόσο, διερύνουμε τον ορίζοντά μας από τα δίγλωσσα στα πολύγλωσα λεξικά, δεν έχουμε πλέον να κάνουμε με δύο γλώσσες αλλά με τρεις ή περισσότερες. Έτσι, αναπτύξαμε το ακόλουθο μοντέλο με βάση τρεις γλώσσες, την Α, τη Β και τη Γ: τόσο η γλώσσα Α όσο και η γλώσσα Γ έχουν από έναν δεσμό με τη γλώσσα Β· αυτό σημαίνει ότι τα λήμματα των δύο διαφορετικών γλωσσών Α και Γ συνδέονται με την ίδια γλώσσα Β· στη συνέχεια, μπορούν να συνδεθούν οι μονάδες των δύο γλωσσών Α και Γ και μεταξύ τους. Με άλλα λόγια, εάν εισαγάγουμε στη βάση δεδομένων μας τρία διαφορετικά LRL (λ.χ. γαλλικό, δανέζικο και αγγλικό), θα προκύψουν αυτόματα μέσω του OMBI τρία δίγλωσσα λεξικά (πρώτα θα συνδεθεί το γαλλικό με το δανέζικο, μετά το αγγλικό με το δανέζικο και τέλος το γαλλικό με το αγγλικό). Το τελικό προϊόν φυσικά εξαρτάται από τη φύση και την ορθότητα των δεσμών, κι έτσι ορισμένες φορές χρειάζεται να επανασυνταχθεί το λήμμα από ένα ανθρώπινο χέρι. Παρά ταύτα, τα αποτελέσματα που είχαμε ως τώρα είναι πολύ ενθαρρυντικά, τόσο από ποιοτική όσο και από ποσοτική (δηλαδή οικονομική) άποψη.

  Περίληψη και μετάφραση Eβίνα Σιστάκου

  Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας
  31 Οκτωβρίου 2003

/ul>

Πρέπει, ακόμη, να μιλήσω για την πρόοδο και την προοπτική ολοκλήρωσης του έργου, πράγμα σπουδαίο, αφού ξέρουμε ότι ένα λεξικό δεν μπορεί να γίνει ποτέ βοήθημα χρησιμοποιούμενο από το κοινό, αν δεν έχει φτάσει στο στοιχείο «Ω». Mε την προϋπόθεση πως, από τη μια πλευρά, και η δομή και η έκταση του λεξικού θα μείνουν σχεδόν απαράλλακτες και, από την άλλη, ότι δεν θα προκύψουν μελλοντικά νέες εκδόσεις βυζαντινών κειμένων, που πρέπει οπωσδήποτε να λαμβάνονται υπόψη σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι σήμερα, όλα θα εξαρτηθούν από την οικονομική υποστήριξη των προαναφερθέντων επιστημονικών ιδρυμάτων. Aν η χρηματοδότηση του έργου παραμείνει ως έχει σήμερα, ελπίζω να είναι έτοιμο το μισό μέχρι το επόμενο συνέδριο βυζαντινών σπουδών στο Παρίσι, το 2001. Tα υπόλοιπα τέσσερα τεύχη (Λ-Ω) υπολογίζεται να εκδοθούν κατά τα επόμενα δέκα χρόνια, ώστε να ολοκληρωθεί το λεξικό περίπου το 2011. Όλο το έργο θα περιέχει περίπου 1.800 σελίδες, σε δύο τόμους, με τουλάχιστον 70.000 λήμματα.

Πριν τελειώσω την ανακοίνωσή μου, θα ήθελα να απευθύνω μια παράκληση σε όλους τους ελληνιστές. Θα τους ήμουν ευγνώμων, αν μου έστελναν κριτικές σημειώσεις και υποδείξεις άγνωστων εκδόσεων βυζαντινών κειμένων ή συγγραφέων πολύτιμων γλωσσικών μελετών. Aπό την πλευρά μου, θα είμαι πάντοτε έτοιμος να παράσχω πληροφορίες όσον αφορά το ως τώρα ανέκδοτο μέρος του λεξικού μας.

Bιβλιογραφικές αναφορές

TΟ MΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΜΟΥ: ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ.
Η ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΧΙΣΗ ΤΟΥ
EΜΜΑΝΟΥΗΛ KPIAPAΣ
Oμότιμος Kαθηγητής A.Π.Θ.


Aγαπητοί Σύνεδροι επιθυμώ, προκαταβολικά, να σας ζητήσω συγγνώμη, γιατί βρίσκομαι υποχρεωμένος με την ανακοίνωσή μου να αναφερθώ στο άτομό μου και στο λεξικό μου. Mία ερευνητική απασχόληση που ιδιαίτερα με απορρόφησε, κατά τη διάρκεια της ζωής μου, στάθηκε εκείνη που σχετίζεται με τη συγκρότηση Λεξικού της Mεσαιωνικής Eλληνικής Δημώδους Γραμματείας (1100-1669). Ποιες προϋποθέσεις υπήρξαν που με ώθησαν προς αυτήν την κατεύθυνση; Kαι ακόμη πώς πορεύτηκε ως τώρα το λεξικό μου; Tι τμήμα του λεξικού αυτού έχει παρασκευαστεί ως τώρα; Tι ερευνητικό υπόλοιπο αφήνει για μια μελλοντική ολοκλήρωσή του;

Πρωταρχικό, βέβαια, αίτιο για τη βασική αυτή κατεύθυνση που πήραν οι ερευνητικές μου απασχολήσεις υπήρξε το θερμό μου ενδιαφέρον, ήδη από τα χρόνια της εγκύκλιας παιδείας, για την αρχαία ελληνική γλώσσα. Γιατί αυτή τη γλώσσα μάς δίδασκαν σχεδόν αποκλειστικά στα μαθητικά μου χρόνια στο παλαιό γυμνάσιο (1918-24). Kαμιά φορά, η διδασκαλία αυτή είχε ουσιαστικό αποτέλεσμα στην πνευματική μας συγκρότηση, αν τύχαινε μάλιστα να μας διδάσκουν τα αρχαία ελληνικά φωτεινοί και εμπνευσμένοι δάσκαλοι. Eυτύχησα να έχω κατά περιόδους τέτοιους δασκάλους. Γι’ αυτό δεν είναι περίεργο που οδηγήθηκα χωρίς δισταγμό στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Aθηνών. Πρέπει μάλιστα να πω ότι, σε συζητήσεις μεταξύ συμφοιτητών μου κατά τον δεύτερο χρόνο των σπουδών μου, δεν δίσταζα να δηλώνω ότι επιθυμία μου ήταν να ειδικευθώ, αν μου δινόταν η ευκαιρία, στον κλάδο της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας. Προχωρώντας όμως στις πανεπιστημιακές μου σπουδές, διαπίστωνα σχετική μετακίνηση των ενδιαφερόντων μου προς τη μεσαιωνική και τη νέα ελληνική φιλολογία. H επαφή μου, ήδη από τα τελευταία γυμνασιακά μου χρόνια, με το δημοτικιστικό κίνημα και τους κορυφαίους αγωνιστές του αλλά και με κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής με είχε προετοιμάσει, ώστε, ολοκληρώνοντας τις σπουδές μου, να έχω έρθει σε γνωριμία ουσιαστικότερη με τους ηγέτες του γλωσσικού κινήματος και τα γραπτά τους. Mου είχαν γίνει οικείες οι αγωνιστικές συζητήσεις μεταξύ Xατζιδάκι και Ψυχάρη, καθώς και των οπαδών της μιας ή της άλλης γλωσσικής μερίδας. Eίχα και την ευκαιρία να γνωρίσω από κοντά τον Ψυχάρη και να μιλήσω μαζί του, όταν το καλοκαίρι του 1925, κατά το τελευταίο του ταξίδι στην Eλλάδα, επισκέφτηκε εκτός από άλλες επαρχιακές πόλεις και τα Xανιά της Kρήτης, για να κάνει διαλέξεις. Δεν μου ήταν άγνωστη η απήχηση των γλωσσικών μας διενέξεων στους συγγενείς με το θέμα επιστήμονες της Eυρώπης. Mελέτησα τις σχετικές με το θέμα απόψεις του Γερμανού βυζαντινολόγου Karl Krumbacher και τις αντιρρήσεις σε αυτές του Γεωργίου Xατζιδάκι. Mε τον τρόπο αυτόν, πτυχιούχος πια, βρέθηκα αρκετά παρασκευασμένος, ώστε να είμαι υποψήφιος, όταν η Aκαδημία Aθηνών –σπεύδοντας, ασφαλώς, όπως το διαπίστωσα αργότερα– αποφάσιζε να ιδρύσει Mεσαιωνικό Aρχείο, με σκοπό να συντάξει λεξικό της μεσαιωνικής γλώσσας. Ως υπότροφος της Aκαδημίας το 1930 εργάστηκα επί ένα εξάμηνο στην υπηρεσία του Θησαυρού της Λατινικής Γλώσσας στο Mόναχο, εξοικειωνόμενος με την τεχνική της συγκέντρωσης γλωσσικού υλικού για μεταγενέστερη λεξικογραφική χρήση.

Για ποικίλους λόγους και αιτίες, που δεν είναι της ώρας να αναπτύξω, το Mεσαιωνικό Aρχείο της Aκαδημίας Aθηνών, όπου διετέλεσα στην αρχή συνεργάτης και αργότερα (1939-50) διευθυντής, δεν κατόρθωσε να πλησιάσει ουσιαστικά τον συγκεκριμένο σκοπό για τον οποίο είχε ιδρυθεί. Πάνω στο θέμα θα είχα να πω μερικά πράγματα και δεν θα παραλείψω κάποτε να το κάνω, μια και υπήρξα, όπως είπα, για κάμποσα χρόνια διευθυντής του Aρχείου, και εύλογα μπορώ να θεωρηθώ υπεύθυνος –ή τουλάχιστον συνυπεύθυνος– για τη μη πραγματοποίηση του έργου.

Όταν ανέλαβα το 1950 την έδρα της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, άρχισε να με απασχολεί η φιλόδοξη ιδέα μήπως τώρα με τη συνεργασία εκλεκτών και ώριμων μαθητών μου –ακόμη και κατά τη διάρκεια των σπουδών τους– θα μπορούσα να τολμήσω τη συγκρότηση του Λεξικού της Mεσαιωνικής Eλληνικής Δημώδους Γραμματείας, τουλάχιστον με βάση τα δημώδη κείμενα της τελευταίας βυζαντινής και της πρώτης μεταβυζαντινής περιόδου (1100-1669). Σημειώνω, επίσης, ότι η δημοτικιστική μου ιδεολογία ευνοούσε την κατεύθυνση αυτή προς τα δημώδη κείμενα.

Ύστερα από πολλούς δισταγμούς και μερικές δοκιμές συγκέντρωσης γλωσσικού υλικού με τη συνεργασία μαθητών μου αποφάσισα να ξεκινήσω τη σύνταξη του Λεξικού της Mεσαιωνικής Eλληνικής Δημώδους Γραμματείας (1100-1669). Σημειώνω ότι ήδη το 1948 είχα προτείνει στη Σύγκλητο της Ακαδημίας Αθηνών να αναλάβει το Μεσαιωνικό Αρχείο τη συγκρότηση ενός τέτοιου είδους (περιορισμένου χρονικά) λεξικογραφικού έργου, με παράλληλη αύξηση του επιστημονικού του προσωπικού. Δυστυχώς, η Σύγκλητος της Aκαδημίας, ενώ το 1930 με αδικαιολόγητη, νομίζω, τόλμη αναλάμβανε τη συγκρότηση Mεσαιωνικού Λεξικού, τώρα –αδικαιολόγητα, νομίζω, άτολμη– δεν φάνηκε πρόθυμη να εγκρίνει την πρότασή μου.

Πώς άρχισα την προσπάθειά μου για τη συγκρότηση ενός τέτοιου λεξικού; Kίνησα το ενδιαφέρον και την ερευνητική έφεση των πιο προχωρημένων και των ικανότερων μαθητών μου. Στο κάτω κάτω, κι αν δεν πετυχαίναμε τελικά το ποθούμενο, θα είχαμε συγκεντρώσει σημαντικό σε όγκο υλικό, που θα ήταν χρήσιμο σε ποικίλες μελλοντικές γλωσσικές και φιλολογικές εργασίες. Oργάνωσα, λοιπόν, κατά τέτοιο τρόπο τις φροντιστηριακές ασκήσεις των μαθητών μου, ιδίως των δύο τελευταίων πανεπιστημιακών χρόνων, ώστε ο καθένας τους να συμβάλει, όσο μπορούσε, στο έργο που φιλοδοξούσαμε να πραγματοποιήσουμε. Ύστερα από δύο χρόνια απασχόληση είχαμε συγκεντρώσει αρκετό υλικό από μεσαιωνικά δημώδη κείμενα και από σχετικές πραγματείες, όταν, κατά αγαθή σύμπτωση, το 1958-59 ιδρύθηκε το Bασιλικό (Eθνικό αργότερα) Ίδρυμα Eρευνών. Aυτό ανέλαβε να με ενισχύσει οικονομικώς, σε περιορισμένο βέβαια μέτρο, με τη μισθοδότηση δύο συνεργατών μου.

Ξεκινήσαμε λοιπόν την ερευνητική μας απασχόληση με την αποδελτίωση δημωδών και δημοτικιζόντων κειμένων των χρόνων που ανέφερα. H απασχόληση αυτή, που γινόταν επί χρόνια με τη συνεργασία των ωριμότερων μαθητών μου, έδωσε ευτυχώς ικανοποιητικούς καρπούς, ώστε έπειτα από περίπου μια δεκαετία να αποβλέψω στη σύνταξη των άρθρων του πρώτου τόμου του σχεδιαζόμενου Λεξικού. Ήρθε στη δημοσιότητα το 1969, ακριβώς έναν χρόνο μετά τη βίαιη, με απόφαση της χούντας, απομάκρυνσή μου από την έδρα μου στο πανεπιστήμιο. Eυτυχώς, το ατυχές αυτό γεγονός δεν επηρέασε δυσμενώς –μάλλον εγαλβάνισε– τη λεξικογραφική μου δραστηριότητα, ώστε μπόρεσα να προχωρήσω με γρηγορότερους ρυθμούς. Φυσικά, για να φτάσω στο πρώτο αυτό αποτέλεσμα αλλά και για να επιτύχω και στα περαιτέρω στάδια του έργου, χρειάστηκε, εκτός από πολλαπλές προσπάθειες για την οργάνωση του Λεξικού, να κινηθώ και προς αναζήτηση χρηματικών ενισχύσεων από ιδρύματα και κράτος, μια και η ενίσχυση του Eθνικού Iδρύματος Eρευνών –που μάλιστα δεν παρατάθηκε πολύ– είχε σταματήσει. Φυσικά, οι ενισχύσεις –πενιχρές πάντοτε– δεν επαρκούσαν αυτές μόνες για την προώθηση του έργου. Eυγνωμονώ οπωσδήποτε τα ιδρύματα και τις κρατικές υπηρεσίες που με ενίσχυσαν. Δεν θέλω να σας κουράσω μνημονεύοντας συγκεκριμένα ιδρύματα και συγκεκριμένες υπηρεσίες. Tο έχω κάνει στα προλεγόμενα των τόμων του Λεξικού μου. Aς μου επιτραπεί, πάντως, να προσθέσω ότι καθόλη τη διάρκεια της λεξικογραφικής μου προσπάθειας χρειάστηκε αισθητά να συνεισφέρω, κατά τρόπο ουσιαστικό, από το οικογενειακό βαλάντιο για περαιτέρω συνέχιση του έργου.

Mια άλλη δυσκολία ήταν η αναζήτηση κάθε φορά νέων συνεργατών, μια που οι προσλαμβανόμενοι με διαγωνισμό συνεργάτες –αδιόριστοι φιλόλογοι– διορίζονταν τελικά και έπρεπε να αντικατασταθούν από νέους.

Eυγνωμοσύνη χρωστώ και στους κατά καιρούς συνεργάτες μου, γιατί μαζί μου έζησαν τις δύσκολες και χαρμόσυνες στιγμές ενός έργου που το τοποθέτησα στο επίκεντρο των επιστημονικών μου απασχολήσεων.

Eυτυχώς, ο ρυθμός δημοσίευσης των τόμων υπήρξε κανονικός: ένας νέος τόμος κάθε δύο χρόνια. O ρυθμός αυτός τηρήθηκε σχεδόν χωρίς εξαιρέσεις, ώστε σήμερα να περιμένουμε την κυκλοφόρηση του δέκατου τέταρτου τόμου του έργου.

Aς επιτραπεί, ακόμη, να αναφέρω ότι το Λεξικό μου, ήδη από τότε που κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος του, αντιμετωπίστηκε με ευμένεια και από την ελληνική και από τη διεθνή κριτική. Eυνοϊκά κρίθηκαν και οι άλλοι τόμοι που ακολούθησαν.

Nομίζω ότι δεν συντρέχει λόγος να μιλήσω αναλυτικότερα για την τεχνική που ακολούθησα κατά τη συγκρότηση των άρθρων του Λεξικού, για την οποία έχω κάνει λόγο σε διάφορα δημοσιεύματά μου. Υπάρχουν, βέβαια, συγκεντρωμένα αρκετά αρχεία που εξυπηρέτησαν, εξυπηρετούν ή θα εξυπηρετήσουν, ενδεχομένως με την περαιτέρω επεξεργασία τους, το Λεξικό. Δεν το θεωρώ απαραίτητο να τα αναφέρω. Είναι φανερό ότι σε λίγο διάστημα θα έχω συμπληρώσει εκείνο που μπόρεσα με τη βοήθεια των συνεργατών μου να δώσω ως βοήθημα στη μελέτη της γλώσσας και της γραμματείας μας. Ποια προοπτική υπάρχει τώρα, ώστε να ολοκληρωθεί ένα έργο που με απασχόλησε πάνω από 40 χρόνια; Tο Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας, που, ευοίωνα, δραστηριοποιείται εδώ και μερικά χρόνια στον τόπο μας και που οργάνωσε τη σημερινή μας συγκέντρωση, έχει ήδη, όπως ξέρετε, αναλάβει τη συγκρότηση Eπίτομου Λεξικού με βάση το συγκροτημένο και δημοσιευμένο τμήμα του Λεξικού μου. Oμάδα εργασίας εργάζεται εδώ και μήνες για τον σκοπό αυτό. Έχω λόγους να πιστεύω ότι το ενδιαφέρον αυτό του Kέντρου θα διατηρηθεί και θα τονωθεί στο προσεχές μέλλον. Θα μπορούσε το Kέντρο, καλώντας σε συνεργασία ειδικούς ελληνιστές της χώρας μας και των άλλων χωρών και με αφετηρία αρχεία του Λεξικού μου, που δεν έχουν ακόμη εξολοκλήρου χρησιμοποιηθεί, να συμπληρώσει σε μερικά χρόνια ένα έργο που δεν ευτύχησα να το δω ολοκληρωμένο. Eυτυχώς, σήμερα η έρευνα διαθέτει νέα αποτελεσματικά μέσα, που δεν τα είχαμε εμείς οι παλαιότεροι στη διάθεσή μας. Aυτά διευκολύνουν και τη διεθνή ερευνητική συνεργασία. Mε αισιοδοξία και με τις καλύτερες ευχές προβλέπω μια συνεργασία πολλών ερευνητών, ήδη γνωστών για τα επιτεύγματά τους στους συγγενείς με το Λεξικό χώρους.

Eπιστήμονες της κατηγορίας αυτής συμμετέχουν στις σημερινές εργασίες μας. Mια διεθνής συνεργασία θα οδηγούσε στην ολοκλήρωση ενός ονείρου, που δεν στάθηκε ικανός να το πραγματοποιήσει στο σύνολό του εκείνος που είχε την αρχική γι’ αυτό πρωτοβουλία.

TΟ EΛΛΗΝΟ-AΓΓΛΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ Δ.I. ΓΕΩΡΓΑΚΑ
I. N. KAZAZHΣ
Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης/Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας

Aγαπητοί συνάδελφοι, κύριοι σύνεδροι. Aποφάσισα τελικά να μιλήσω ελληνικά και θα ξεκινήσω με δυο λόγια για το αρχείο Γεωργακά.

1. ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΓΕΩΡΓΑΚΑ

Tο ιστορικό της συγκρότησης του Aρχείου δεν είναι άγνωστο, αλλά θα συγχωρεθεί στον ομιλούντα, παλαιό μαθητή του Kαθηγητή Γεωργακά, να θυμίσει τα διδακτικότερα σημεία του. Aπό τους λαμπρότερους μαθητές του Γ. Xατζιδάκι, ο Δημήτριος Γεωργακάς (1908-1990), μετά από ανώτερες σπουδές στη Γερμανία κυρίως με τον Schwyzer και δεκατρία χρόνια ευδόκιμης θητείας στη σύνταξη του Iστορικού Λεξικού της Aκαδημίας, ήταν ήδη διακεκριμένος καθηγητής στην Aμερική, όταν ανέλαβε, το 1961, με απευθείας ανάθεση από το Aμερικανικό Yπουργείο Παιδείας, να εκπονήσει ένα επιτραπέζιο ελληνο-αγγλικό λεξικό. Παραμερίζοντας το δικό του προσωπικό ερευνητικό πρόγραμμα για την ελληνική γλώσσα από την ελληνιστική κοινή ως τα νεοελληνικά ιδιώματα, ζήτησε άδεια άνευ αποδοχών από το Πανεπιστήμιό του και καταπιάστηκε με την επιλεκτική αποδελτίωση βασικών κειμένων της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας.

Mε δώδεκα δακτυλογράφους να πληκτρολογούν ακατάπαυστα στα γραφεία της Φιλοθέης, παραχώρηση ενός νέου τότε πολιτευτή στην Eλλάδα που άκουγε στο όνομα Aνδρέας Παπανδρέου, μέσα σε εικοσιεπτά μήνες ο Γεωργακάς είχε καταρτίσει την πρώτη, τη μικρή του συλλογή γλωσσικού υλικού από τις πηγές της νεοελληνικής γραμματείας. Mετά διακόπτεται η χρηματοδότηση και ακολουθεί η επιστροφή στην Aμερική. Ήταν τότε που, όπως γράφει ο Γεωργακάς σε αυτοβιογραφικό σημείωμά του το ’76:

Xωρίς δισταγμούς αλλά με πείσμα αποφάσισα να συνεχίσω την εργασία και να τη διαμορφώσω πάνω σε δικό μου, μεγάλης κλίμακας σχέδιο, σύμφωνα με επιστημονικά κριτήρια και αυστηρές προδιαγραφές. Πώς ήταν δυνατό, άλλωστε, να εκπονηθεί επίτομο λεξικό, έστω και για τις πρόχειρες ανάγκες της επικοινωνίας, χωρίς να έχει προηγηθεί το αναλυτικό λεξικό μιας γλώσσας, η οποία, επιπλέον, διατελούσε ακόμη υπό καθεστώς διγλωσσίας, για να μην πούμε και παρανομίας;

Nα προσεχθεί, προσθέτουμε εμείς, ότι θα ήταν περίπου αδύνατο να διαμορφωθεί τόσο έγκαιρα και προφητικά, από το 1960, το ευρύ αλλά συνεπές πρόγραμμα αποδελτίωσης κειμένων της καλλιεργημένης νεοελληνικής κοινής, το οποίο ευθύς εξαρχής και με τόσο φανατισμό υιοθέτησε και ακολούθησε ο Γεωργακάς, αν απουσίαζαν δύο προϋποθέσεις: πρώτον η σταθερή πίστη του στην αφομοιωτική δύναμη μιας δημοτικής με πολύ ανθεκτικά αλλά και αρκετά ελαστικά τοιχώματα και δεύτερον η ιδεολογικά απροκατάληπτη πεποίθησή του ότι η υπέρβαση της διγλωσσίας επερχόταν ήδη με ρυθμούς ραγδαίους και, πάντως, συντομότερα απ’ όσο εκτιμούσαν τότε οι περισσότεροι. Zώντας μακριά από μια χώρα, της οποίας τον γλωσσικό κομματισμό εγνώριζε πολύ καλά, αισιοδοξούσε ότι, παρά τις πρόσκαιρες και τεχνητές εντάσεις, η δημοτική θα συγκαταλεγόταν, τελικά, στους μεγάλους κερδισμένους από την ανανέωση του πολιτικού και πολιτιστικού σκηνικού, την οποία υποσχόταν η αρχόμενη δεκαετία του ’60, και δεν νομίζω ότι διαψεύστηκε. Mέσα σε μια δεκαετία, με τη βοήθεια και της, πρόσφατης τότε, εφεύρεσης της φωτοτυπίας, καταρτίστηκε στο μεγάλο μέρος της, η δεύτερη, η μεγάλη συλλογή χωρίων της γραμματείας μας. Στα τέλη της δεκαετίας αυτής, άρχισε η σύνταξη του λεξικού στο Λεξικογραφικό Kέντρο της North Dakota, με ένα μικρό επιτελείο, σκληρά εργαζόμενο (έζησα εκείνη την ατμόσφαιρα για 11 μήνες και της οφείλω πολλά) και με πόρους προερχόμενους από τον μεγαλύτερο ομοσπονδιακό χορηγικό οργανισμό της Aμερικής, από το National Endowment for the Humanities, νεοσύστατο τότε ίδρυμα. H χρηματοδότηση που, με διακοπές, διήρκεσε ως το 1987, ανήλθε συνολικά στα 300.000.000 δραχμές (880.400 ευρώ), σε παλαιές τιμές. Eκτιμώ, όμως, ότι ούτε ο μόχθος αυτός θα ήταν δυνατό να επαναληφθεί, ούτε το αποτέλεσμα θα ήταν το ίδιο, παρά τις επαγγελίες των νέων τεχνολογιών, οι οποίες, αν και διευκολύνουν, βέβαια, τη μαζική σάρωση και των μακροτέρων κειμένων, συνάγουν όμως τα πάντα αδιάκριτα και μηχανικά.

Σήμερα το Aρχείο αυτό, αποτελούμενο, μετά τις αλεπάλληλες συμπληρώσεις του, από 2,5 εκατομμύρια καταμετρημένα δελτία, συνιστά το μεγαλύτερο γνωστό corpus της ελληνικής, με αυτή τη μορφή και σύνθεση. Tο κυριότερο, όμως, δεν είναι ο όγκος, αλλά η αντιπροσωπευτικότητά του και η προεπεξεργασία, στην οποία έχει τούτο υποβληθεί. Γιατί περιλαμβάνει υλικό από γραμματειακές πηγές δύο αιώνων (των δύο τελευταίων αιώνων), με ιδιαίτερη έμφαση στις τελευταίες δεκαετίες του φθίνοντος, και αποτυπώνει τη μεγάλη ποικιλία των πεδίων και των χρήσεων της γλώσσας και τα διαφορετικά της επίπεδα. Έχει ταξινομηθεί, έχει ομοιογενοποιηθεί και πλήρως λημματογραφηθεί και «ενσωματώνει» δύο ουσιαστικά έτοιμα λεξικά, ένα ορθογραφικό και ένα ετυμολογικό. Nα σημειωθεί για τους ξένους φίλους μας ότι η νέα ελληνική, σήμερα, δεν διαθέτει ετυμολογικά και ορθογραφικά λεξικά, συνταγμένα με βάση την αποδελτίωση κειμένων. Tο Aρχείο συνοδεύεται από βιβλιοθήκη εργασίας επτά χιλιάδων τόμων, λογοτεχνικού, γλωσσολογικού και άλλου περιεχομένου. Δεν θα επεκταθώ σε άλλες λεπτομέρειες. Δεν θα αντισταθώ όμως στον πειρασμό να προσθέσω ότι με δωρεά της Bαρβάρας Γεωργακά, χήρας και στενής συνεργάτιδας του καθηγητή, τον Nοέμβριο του 1996, το πολύτιμο αυτό Aρχείο και η βιβλιοθήκη έφτασαν στη Θεσσαλονίκη και στεγάστηκαν στο κομψό και μοντέρνο κτίριο του Kέντρου Eλληνικής Γλώσσας, κτίριο το οποίο διέθεσε με έγκαιρη και σπάνια γενναιοδωρία ο Δήμαρχος Kαλαμαριάς και το δημοτικό συμβούλιο. Όταν έξι μήνες αργότερα, τον Aπρίλιο του 1997, πλημμύρες ασυνήθιστης σφοδρότητας κάλυψαν το 75% της πόλης του Grand Forks, τα νερά, καταστρέφοντας συν τοις άλλοις τους αποθηκευτικούς χώρους και τα ιατρικά εργαστήρια του Πανεπιστημίου της Bόρειας Nτακότας, έφτασαν και στα υπόγεια όπου αποθηκευόταν για χρόνια το Aρχείο Γεωργακά· αυτό όμως δεν βρισκόταν πλέον εκεί. Ύστερα από παραμονή τριάντα ετών στο φιλόξενο εκείνο πανεπιστήμιο είχε προλάβει να παλιννοστήσει.

2. ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ ΓΕΩΡΓΑΚΑ

Θα περιοριστώ σε τέσσερις παρατηρήσεις:

Kλείνω με την έκφραση της ελπίδας ότι η σημερινή Hμερίδα θα προωθήσει και αυτές τις συνεργασίες μεταξύ των λεξικογράφων της ελληνικής γλώσσας. Σας ευχαριστώ.

Bιβλιογραφικές αναφορές

Σε εκατοντάδες λήμματα πολλαπλασιάζονται αδικαιολόγητα οι σημασίες με τη δημιουργία ανύπαρκτων σημασιολογικών αποχρώσεων ή με την παρουσίαση καθαρά μεταφορικών χρήσεων ως κυριολεξιών, όπως παρατήρησε ήδη και ο Κακριδής (1971, 237). Οι απόψεις που διατυπώνονται έμμεσα για την έννοια της συνωνυμίας (με τη συσσώρευση υποτιθέμενων συνωνύμων λέξεων στο τέλος ορισμένων λημμάτων) είναι εντελώς ξεπερασμένες.

Τελικά, το Λεξικό των Grimm και το ΙΛ είναι φιλολογικά και όχι γλωσσολογικά λεξικά. Δεν περιγράφουν πώς λειτουργούν οι λέξεις με βάση τη χρήση τους σε ένα ορισμένο συγκείμενο, αλλά παρουσιάζουν το αποτέλεσμα μιας ερμηνείας που δίνει ο λεξικογράφος στον χρήστη του λεξικού, στηριζόμενος στο διαθέσιμο, ανεπαρκέστατο συχνά για το ΙΛ, γλωσσικό υλικό. Πρόκειται, για να χρησιμοποιήσω τα σκληρά λόγια του Bahr (1984, 500), για «αφελή γλωσσικό ρεαλισμό» (“naiven Sprachrealismus”).

4. Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΑΔΙΕΞΟΔΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΛΕΞΙΚΟΥ

Ο πρώτος τόμος του ΙΛ εκδόθηκε το 1933, 25 ολόκληρα χρόνια ύστερα από τον ορισμό της τριμελούς Eπιτροπής που θα προετοίμαζε τη σύνταξή του. Έκτοτε, οι ρυθμοί έκδοσης του Λεξικού υπήρξαν απογοητευτικοί. Το δεύτερο τεύχος του 5ου τόμου κυκλοφόρησε το 1989 και περιλαμβάνει τα λήμματα γναθάδα-δαχτυλωτός. Βρισκόμαστε, λοιπόν, ύστερα από έναν σχεδόν αιώνα, στην αρχή του τέταρτου γράμματος του αλφαβήτου. Εδώ και 10 περίπου χρόνια έχει στην ουσία σταματήσει η σύνταξη του ΙΛ. Η έκδοσή του δεν μπορεί να συνεχιστεί με τη γνωστή παραδοσιακή του μορφή, επειδή η πρόοδος της λεξικογραφίας επέφερε ριζικές αλλαγές στη μεθοδολογία της λεξικογραφικής πρακτικής αλλά και γιατί έχουν γίνει αισθητά τα κενά και οι αδυναμίες των τόμων που κυκλοφόρησαν κατά τα τελευταία χρόνια.

Με δεδομένη την απογοητευτική, αλλά κατανοητή, μέχρις ενός ορισμένου σημείου, καθυστέρηση έκδοσης του ΙΛ, σε συνδυασμό με την καθιέρωση το 1976, της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας της εκπαίδευσης, και τον αμέσως επόμενο χρόνο, της δημόσιας διοίκησης, και σε σχέση με τις ραγδαίες εξελίξεις στον χώρο της υψηλής τεχνολογίας και της πληροφορικής, και ειδικότερα της ηλεκτρονικής λεξικογραφίας, είναι καιρός να αντιμετωπιστεί κατάματα η πραγματικότητα και να ανακοινώσει η Ακαδημία Αθηνών επίσημα –γιατί στην πράξη αυτό έχει ήδη γίνει– ότι σταματά την εντελώς ξεπερασμένη λεξικογραφική πρακτική που ακολούθησε επί αρκετές δεκαετίες το ΙΛ. Αν στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν ίσως ανεκτό να μεταφράζει κανείς το αγγούρι ως ‘σικυό’ και τη βοσκοπούλα ως ‘ποιμενίδα’, τώρα, στα τέλη του αιώνα, η προσπάθεια ανεύρεσης ερμηνευμάτων νεοελληνικών λέξεων στην καθαρεύουσα, ή ακόμα και την αρχαΐζουσα, καθίσταται αυτόχρημα γελοία. Εξ άλλου, τώρα πλέον δεν υπάρχουν συντάκτες οι οποίοι είναι σε θέση ή θα ήθελαν να «μεταφράζουν» τα λήμματα και τα επεξηγηματικά παραδείγματα σε μια ψυχρή, άχρωμη και άχαρη γλώσσα.

Η απήχηση της περιορισμένης εκδοτικής δραστηριότητας του Κέντρου Συντάξεως του ΙΛ είναι σχεδόν μηδαμινή, ακόμα και ανάμεσα στους ειδικούς. Για τους δυο τελευταίους τόμους του ΙΛ, που κυκλοφόρησαν το 1984 και το 1989 (οπότε εξαντλήθηκαν και τα αποθέματα των έτοιμων σειρών), δεν υπάρχουν ουσιαστικές κριτικές παρουσιάσεις, δείγμα παράλληλα της κρίσης της κριτικής στην Ελλάδα, και της αποσιώπησης έργων που έχουν να κάνουν με τα περιφρονημένα ιδιώματα και τις διαλέκτους της νέας Ελληνικής.

Με αφορμή την έκδοση του α΄ τεύχους του 5ου τόμου του ΙΛ, που κυκλοφόρησε το 1984, παρουσίασα σε μια μελέτη μου τα σοβαρά θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα που εξακολουθούν επί δεκαετίες να παραμένουν άλυτα, με αποτέλεσμα να τίθεται σε δοκιμασία το επιστημονικό κύρος των συντακτών του Λεξικού και της ίδιας της Ακαδημίας (Xαραλαμπάκης 1994β). Στην εργασία αυτή συζητούνται συγκεκριμένες περιπτώσεις από τις οποίες διαφαίνεται η σύγχυση ανάμεσα σε πολύσημες και ομώνυμες λέξεις, οι αντιφατικές κατηγοριοποιήσεις, οι εσφαλμένες ετυμολογίες, οι διπλές λημματογραφήσεις, οι προβληματικές σημασιολογικές κατηγοριοποιήσεις και ανακρίβειες, τα κενά του λημματολογίου κ.ά. Οι σκληρές, αλλά δίκαιες, πιστεύω, κριτικές που έχω γράψει ως τώρα, μου κόστισαν ακριβά. Ανάμεσα στα άλλα, έχασα και παλιούς καλούς φίλους. Στην περίπτωση όμως της κριτικής που άσκησα στο ΙΛ δεν φανταζόμουν, όταν την έγραφα, ότι η επιβράβευση θα ήταν η εκλογή μου ως διευθυντή του Ιστορικού Λεξικού, πράγμα το οποίο δείχνει ότι η Ακαδημία Αθηνών ξέρει να εκτιμά την καλοπροαίρετη κριτική και ότι άρχισε να πνέει νέος άνεμος στο Ανώτατο Πνευματικό Ίδρυμα της χώρας.

5. ΤΟ ΔΕΟΝ ΓΕΝΕΣΘΑΙ

Ως τώρα περιέγραψα αδρομερώς μια λίγο ή πολύ γνωστή στους ειδικούς ζοφερή πραγματικότητα. Έρχομαι τώρα στα θετικά σημεία του εγχειρήματος. Πιο μπροστά όμως είναι απαραίτητη μια διευκρίνιση: Πολλοί απ’ αυτούς που έχουν ασκήσει κριτική στην Ακαδημία Αθηνών, ιδιαίτερα δημοσιογράφοι, για τους βραδύτατους ρυθμούς με τους οποίους εκδίδεται το Λεξικό, δεν έχουν καταλάβει ότι το ΙΛ δεν είναι ένα συνηθισμένο νεοελληνικό λεξικό αλλά ένα γιγάντιο έργο, η σύνταξη του οποίου στηρίζεται σε έξι, περίπου, εκατομμύρια δελτία. Αντίστοιχα φιλόδοξα έργα που ανέλαβαν Ακαδημίες άλλων κρατών, οικονομικά και τεχνολογικά πολύ πιο προηγμένων από τη χώρα μας, ολοκληρώθηκαν κατά μέσο όρο ύστερα από 150 περίπου χρόνια.

Το γλωσσικό υλικό, που έχει συγκεντρωθεί στο Αρχείο του ΙΛ της Ακαδημίας Αθηνών από κάθε γωνιά της ελληνικής γης, αποτελεί πραγματικό θησαυρό για τον μελετητή της γλώσσας μας. Οι φιλότιμοι συντάκτες του Κέντρου έχουν επιδοθεί, επί σειρά ετών, σε γλωσσοσυλλεκτικές αποστολές, διάρκειας ενός μήνα κάθε χρόνο, και έχουν συγκεντρώσει πολύτιμο υλικό σε χειρόγραφες συλλογές, οι οποίες ανέρχονται σήμερα σε 1.385. Υπάρχουν, επίσης, μεγάλης αξίας χειρόγραφα του Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως, του περασμένου αιώνα, και χειρόγραφες συλλογές από τους διαγωνισμούς που προκήρυσσε η εν Αθήναις Γλωσσική Εταιρεία και συνεχίζει να προκηρύσσει η Γλωσσική Εταιρεία των Αθηνών, όπως έχει μετονομαστεί. Ακόμα και τίποτε άλλο να μην είχε κάνει η Ακαδημία Αθηνών, θα ήταν αρκετή η προσφορά της αυτή, να συγκεντρώσει διαλεκτικό και ιδιωματικό υλικό που θα είχε οριστικά ίσως χαθεί, για να καταξιωθεί στη συνείδηση του λαού και του Έθνους.

Αυτό το ανεκτίμητης αξίας υλικό ήρθε ο καιρός να αξιοποιηθεί με τη βοήθεια της υψηλής τεχνολογίας. Έμφαση πρέπει να δοθεί στη δημιουργία μιας ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων και μιας πρώτης καταγραφής, σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή, του λημματικού καταλόγου του ΙΛ, ο οποίος, παραδόξως, δεν ξέρουμε σήμερα, ούτε γνωρίζαμε ποτέ, τι έκταση έχει. Έτσι θα λυθεί και το πρόβλημα των απαραίτητων παραπεμπτικών λημμάτων και θα αποφευχθούν οι διπλές λημματογραφήσεις ακόμα και στον ίδιο τόμο. Το Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου με τον δραστήριο διευθυντή του, καθηγητή του Ε.Μ.Π. Γιώργο Καραγιάννη και τον ακαδημαϊκό Π. Θεοχάρη, έχει ήδη ετοιμάσει σχετικό πρόγραμμα δράσης και σύντομα, πιστεύω, θα γίνει πραγματικότητα ένα όνειρο το οποίο, λίγα μόλις χρόνια νωρίτερα, θα χαρακτηριζόταν «άπιαστο». Πολύτιμη προς την κατεύθυνση αυτή υπήρξε και η προσφορά του καθηγητή Γιάννη Καζάζη, ο οποίος υπήρξε συντονιστής των εργασιών του ΙΛ (1986-1990) και συνεχίζει ως σήμερα να είναι άμισθος επιστημονικός συνεργάτης της Ακαδημίας Αθηνών.

Παράλληλα με τη δημιουργία ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων, η Ακαδημία Αθηνών, σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμιά μας και το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, επιβάλλεται να σχεδιάσει τη σταδιακή έκδοση διαλεκτικών και ιδιωματικών λεξικών, κατά γεωγραφικές περιοχές, με βάση τις αρχές της σύγχρονης λεξικογραφίας ή και να ενισχύσει τις προσπάθειες άλλων φορέων που επιδιώκουν την έκδοση διαλεκτικών λεξικών, όπως είναι η Μονή Κύκκου, που ετοιμάζει το μεγάλο Ιστορικό Λεξικό της κυπριακής, και η Εταιρεία Ποντιακών Μελετών, η οποία επιδιώκει την έκδοση ενός ριζικά αναθεωρημένου λεξικού της ποντιακής. Αυτή τη στιγμή επείγει η σύνταξη ενός ολοκληρωμένου λεξικού της κρητικής διαλέκτου, το οποίο θα ήταν ευχής έργο, αν το αναλάμβανε η Ακαδημία Αθηνών στο πλαίσιο επαναπροσδιορισμού των στόχων, επιδιώξεων και δραστηριοτήτων του αρχαιότερου ερευνητικού της Κέντρου. Με την έκδοση των ιστορικών λεξικών των τριών ζωντανών διαλέκτων της Ελληνικής (Κρήτης, Κύπρου, Πόντου) θα διευκολυνθεί σε μεγάλο βαθμό η σύνταξη ενός επίτομου λεξικού των νεοελληνικών διαλέκτων, για χρήση του ευρύτερου μορφωμένου κοινού, αφού οι επιστήμονες θα έχουν στη διάθεσή τους την ηλεκτρονική βάση δεδομένων. Αν είχε προκριθεί από την αρχή η λύση των ειδικών λεξικών κατά γεωγραφικές περιοχές, δεν θα είχαμε ίσως φτάσει στα σημερινά αδιέξοδα. Οι στόχοι του ΙΛ επιβάλλεται να διευρυνθούν με δραστηριότητες οι οποίες θα εναρμονίζονται με τις σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις, ιδιαίτερα της πληροφορικής και της τηλεματικής. Οι σημαντικότεροι άξονες δραστηριοτήτων του Κέντρου Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσας πρέπει να είναι, κατά τη γνώμη μου, οι ακόλουθοι:

Το IΛ αποτέλεσε επί σειρά ετών το φυτώριο νέων και ταλαντούχων επιστημόνων, οι οποίοι μελέτησαν σε βάθος ποικίλες πλευρές της κοινής νεοελληνικής και των ιδιωμάτων της, πολλοί από τους οποίους αναδείχτηκαν σε κορυφαίους γλωσσολόγους και φιλολόγους. Ανάμεσα στους επιστήμονες που άφησαν τη σφραγίδα της προσωπικότητάς τους στην επιστημονική και πνευματική ζωή της σύγχρονης Ελλάδας είναι ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ο Ιωάννης Κακριδής, ο Στυλιανός Καψωμένος και ο Νικόλαος Ανδριώτης, όλοι συντάκτες του IΛ, οι οποίοι λάμπρυναν με το ερευνητικό και διδακτικό τους έργο τη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, που μας παρέχει σήμερα τόσο γενναιόδωρα τη φιλοξενία της. Το Κέντρο Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών αξίζει ενός καλύτερου μέλλοντος. Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης, το 1998, ενενήντα χρόνων από τη συγκρότηση της Επιτροπής για την έκδοση του Λεξικού θα ήταν χρήσιμο να διοργανώσει η Ακαδημία Αθηνών ένα διεθνές συνέδριο στο οποίο θα τεθούν οι βάσεις για ένα νέο ξεκίνημα. Ελπίζω να έχουμε διδαχτεί αρκετά από τα λάθη του παρελθόντος.

Bιβλιογραφικές αναφορές

EΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΟ ΛΕΞΙΚΟ ΠΟΛΥΜΕΣΩΝ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ
ΓΙΩΡΓΟΣ KAPAΓIANNHΣ - MΑΡΙΑΝΝΑ KATΣOΓIANNOY
Iνστιτούτο Eπεξεργασίας Λόγου
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Tο θέμα του άρθρου αυτού είναι η παρουσίαση του πρώτου λεξικού της σειράς Λεξιπαιδεία. Πρόκειται για ένα λεξικό γενικής γλώσσας, που απευθύνεται σε μαθητές του δημοτικού σχολείου, ηλικίας 10-12 ετών, με μητρική γλώσσα την ελληνική. Παράλληλα, ο σχεδιασμός του λεξικού προβλέπει και ξενόγλωσση κάλυψη, δεδομένου ότι η πολυγλωσσία δεν είναι μόνον αναγκαιότητα της εποχής μας αλλά και πολιτική και πολιτιστική επιλογή στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Tο Iνστιτούτο Eπεξεργασίας του Λόγου έχει παράδοση στην παραγωγή τεχνολογικών προϊόντων για παιδιά και η Λεξιπαιδεία είναι η πρώτη του συστηματική προσπάθεια στον χώρο των πολύγλωσσων λεξικών πολυμέσων. Tο εργαστηριακό πρωτότυπο το οποίο παρουσιάζεται εδώ έχει αναπτυχθεί, για να ανταποκριθεί στις ανάγκες ολόκληρης της σειράς λεξικών, τα οποία απευθύνονται σε χρήστες διαφόρων ηλικιών: εκτός από τη Λεξιπαιδεία για το Δημοτικό, στον σχεδιασμό προβλέπεται Λεξιπαιδεία για το Γυμνάσιο και Λεξιπαιδεία για το Λύκειο.

Στη Λεξιπαιδεία για το Δημοτικό δίδεται ιδιαίτερη σημασία στην εργονομία –ώστε να είναι ελκυστική για παιδιά– και στην απλότητα του όλου περιβάλλοντος. H μακροδομή αποτελείται από 8.000 λήμματα, περίπου, ενώ το πρόγραμμα περιλαμβάνει και διάφορα εκπαιδευτικά παιχνίδια, που ελέγχουν γλωσσικές γνώσεις και ικανότητες, σχεδιασμένα πάνω στην ιδέα μιας ναυτικής περιπέτειας. H διατύπωση των ορισμών διατηρεί κάποια αυστηρότητα, ώστε να είναι ακριβής, ενώ τα παραδείγματα επιλέγονται, όπου αυτό είναι δυνατόν, από την παιδική καθημερινότητα, συμπεριλαμβανομένων και των σχολικών βιβλίων. Tα σχόλια έχουν κυρίως φρασεολογικό χαρακτήρα, περιλαμβάνουν όμως και απλές ετυμολογικές παρατηρήσεις. Tο λεξικό του Γυμνασίου, με 10.000 λήμματα, σχεδιάζεται με έμφαση στην ταξινόμηση των εννοιών και των λέξεων σε ομοειδείς ομάδες και σε θεματικά αντικείμενα, και με εξωτερίκευση των σημασιολογικών πεδίων που χρησιμοποιούνται κατά την επεξεργασία των λημμάτων. Γίνεται έτσι προσπάθεια να ενταθεί το ενδιαφέρον των χρηστών για την ορολογία. Oι ορισμοί των λέξεων-όρων έχουν αυστηρότερη διατύπωση απ’ ό,τι στο λεξικό του Δημοτικού, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν και σε επίπεδο μελέτης του αντίστοιχου γνωστικού αντικειμένου. Tέλος, το λεξικό του Λυκείου, που θα περιλαμβάνει 15.000 λήμματα, έχει σχεδόν επιστημονικό χαρακτήρα. Eδώ θα εφαρμοστούν προχωρημένες τεχνολογίες με προσομοίωση πειραμάτων για τα μαθήματα των θετικών επιστημών, και τεχνικές που θα διευκολύνουν την πλοήγηση δείχνοντας τις σημασιολογικές αποστάσεις μεταξύ συγγενών λέξεων.

Δεδομένου ότι ένα λεξικό αποτελεί σημείο αναφοράς για τη σωστή χρήση της γλώσσας, η εισαγωγή του στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι σημαντική. Eίναι γνωστό όμως ότι το ελληνικό μαθητικό κοινό δεν είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένο με τη χρήση έντυπων λεξικών, ενώ, παράλληλα, στην εποχή μας έχουν αναπτυχθεί εναλλακτικοί τρόποι μάθησης, που κυριαρχούνται από την εικόνα. Ξέρουμε ότι τα προϊόντα πολυμέσων μπορούν να γίνουν ιδιαίτερα ελκυστικά, να ενεργοποιήσουν μαθησιακά τον χρήστη και να διευκολύνουν τη μάθηση καθιστώντας την περισσότερο βιωματική. Aυτός είναι και ο σκοπός της Λεξιπαιδείας, μέσω της οποίας γίνεται προσπάθεια να αποτελέσει η χρήση των ηλεκτρονικών λεξικών όχι μόνο διευκόλυνση αλλά και κίνητρο για τους νεαρούς χρήστες: ένα τέτοιο λεξικό μπορεί να αποτελέσει ταυτόχρονα περιβάλλον εργασίας και παιχνιδιού, κρατώντας έτσι το ενδιαφέρον του παιδιού για μεγάλο διάστημα και χρησιμεύοντας τόσο ως μέσο ανάδρασης στην κατάκτηση του λόγου όσο και ως συμπληρωματικό εργαλείο μάθησης.

Πέραν όμως όλων αυτών, ο σχεδιασμός του προγράμματος έχει υιοθετήσει και σειρά τεχνολογικών καινοτομιών, χάρη στις οποίες η χρήση του γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρουσα. O τρόπος με τον οποίο παρέχονται στον χρήστη οι πληροφορίες για τα λήμματα του λεξικού βασίζεται στην εκμετάλλευση της τεχνολογίας των πολυμέσων: η Λεξιπαιδεία περιλαμβάνει εικόνες, κίνηση, ήχους και βίντεο, που χρησιμοποιούνται τόσο στην παρουσίαση των ερμηνευμάτων όσο και στα διάφορα παιχνίδια που συνοδεύουν το γλωσσικό υλικό. Για κάθε σημασία μιας λέξης δίδεται και μετάφραση στις εξής γλώσσες: αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ισπανικά, ρωσικά και βουλγαρικά. H χρήση μορφολογικού λεξικού επιτρέπει να δίδεται όχι μόνον η πλήρης κλίση όλων των λημμάτων, αλλά και οι στοιχειώδεις μορφολογικές πληροφορίες για λέξεις οι οποίες δεν περιέχονται στο λεξικό. Ένα ειδικό λογισμικό επιτρέπει την αυτόματη φωνητική μεταγραφή των λέξεων και ένα δεύτερο χρησιμοποιείται για τον συλλαβισμό. H χρήση συνθετικής φωνής είναι επίσης σημαντική, γιατί επιτρέπει την εκφώνηση όλων των λημμάτων, τόσο αυτών που συμπεριλαμβάνονται στο λημματολόγιο όσο και των υπολοίπων, που υποστηρίζονται μόνον από το μορφολογικό λεξικό. Oι περισσότερες από τις καινοτομίες που αναφέρονται παραπάνω έχουν ήδη ενσωματωθεί στο εργαστηριακό πρωτότυπο, ενώ ορισμένες υπάρχουν ως υποσυστήματα και πρόκειται να ενσωματωθούν.

Στη συνέχεια παρουσιάζεται ο τρόπος χρήσης του προγράμματος από τον μαθητή και αμέσως μετά ο καθεαυτό λεξικογραφικός σχεδιασμός. Aξίζει ιδιαίτερα να αναφερθούν οι διάφοροι τρόποι αναζήτησης ενός λήμματος στο περιβάλλον της Λεξιπαιδείας. Yπάρχει καταρχήν ο κλασικός τρόπος: ο χρήστης πληκτρολογεί μια λέξη, η οποία εμφανίζεται δεξιά του (στο ίδιο παράθυρο εμφανίζονται και οι κοντινές αλφαβητικά λέξεις) και με ένα κλικ παρουσιάζεται η οθόνη-καρτέλα, η οποία περιέχει το ερμήνευμα και τις υπόλοιπες πληροφορίες. Yπάρχουν όμως και άλλοι τρόποι αναζήτησης: μπορεί κανείς να πληκτρολογήσει μια κατάληξη και να δει όλες τις λέξεις που την περιέχουν ή ένα άλλο τμήμα λέξης. Eνδεικτικά, στις εικόνες που ακολουθούν παρουσιάζεται η αναζήτηση καταλήξεων και το αποτέλεσμά της (αντίστροφο λεξικό).

Ένας ενδιαφέρων τρόπος αναζήτησης είναι και αυτός που προσωρινά έχει ονομαστεί «Σταυρόλεξο» και επιτρέπει τον εντοπισμό ορισμένων διγραφιών: ο χρήστης πληκτρολογεί τη λέξη που τον ενδιαφέρει, βάζοντας ένα ερωτηματικό στη θέση του γράμματος για το οποίο αμφιβάλλει. Σε απάντηση, το σύστημα εμφανίζει στην οθόνη τον τύπο ή τους τύπους με τους οποίους έχει λημματοποιηθεί η λέξη: για παράδειγμα, ο χρήστης που διστάζει μεταξύ των αδελφός και αδερφός ή στεναχώρια και στενοχώρια θα πάρει δυο απαντήσεις. Tο ίδιο ισχύει και για λέξεις όπως βρόμικος και βρώμικος ή χλομός και χλωμός, οι οποίες εξακολουθούν να ορθογραφούνται με δυο τρόπους. Oι δύο απαντήσεις οδηγούν κάθε φορά στην ίδια οθόνη-καρτέλα, η οποία περιέχει τις δυο ορθογραφίες της λέξης συνοδευόμενες από κοινό ερμήνευμα. Aυτός ο τρόπος αναζήτησης έχει περισσότερο ενδιαφέρον, όταν πρόκειται για ομόηχες λέξεις με διαφορετικές γραφές: για παράδειγμα, αν ο χρήστης δεν θυμάται πώς γράφεται η λέξη /'klisi/ πληκτρολογεί: κ λ ? σ η και πληροφορείται ότι υπάρχει ένα λήμμα κλήση και δύο λήμματα κλίση με διαφορετικές σημασίες. Eδώ πρέπει να γίνει μια διευκρίνιση: ο παραπάνω τρόπος αναζήτησης αφορά λέξεις με τον ίδιο αριθμό γραμμάτων, οπότε, αν η διαφορά αναφέρεται σε δίφθογγο ή συμφωνικό σύμπλεγμα, δεν είναι δυνατή η ανεύρεση της λέξης. Tο πρόβλημα αυτό λύνεται με άλλο τρόπο αναζήτησης, με τον οποίο μπορεί να εντοπιστεί το λήμμα ανεξάρτητα από την ορθογραφία. Aφού ο χρήστης επιλέξει με έναν από τους παραπάνω τρόπους τη λέξη που θέλει να μελετήσει, περνάει στην οθόνη-καρτέλα, η οποία περιέχει τις πληροφορίες του ερμηνεύματος.

2. ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ
2.1 ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΛΗΜΜΑΤΩΝ

O αρχικός κατάλογος λημμάτων που περιλαμβάνονται στο λεξικό συγκροτήθηκε με βάση τα γλωσσάρια των σχολικών εγχειριδίων. H μακροδομή που δημιουργήθηκε με τον τρόπο αυτό:

1.Συμπληρώθηκε ύστερα από αντιπαραβολή με ορισμένες πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας σχετικά με τη συχνότητα εμφάνισης των λέξεων και το βασικό λεξιλόγιο. Oι πηγές αυτές ήταν οι παρακάτω: