Στο Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί[1], το πιο πρόσφατο, αυτοβιογραφικό βιβλίο του, ο Λινέρ αναθυμάται τις προσωπικότητες που σημάδεψαν τον μακρό βίο του.Το ένα από τα δύο «ελληνικού ενδιαφέροντος» κεφάλαια του βιβλίου είναι αφιερωμένο στον Γιώργο Σεφέρη και περιέχει ορισμένες άγνωστες μαρτυρίες για τον ποιητή και τα παραλειπόμενα της απονομής του βραβείου Νομπέλ.

¯

Ο Στούρε Λινέρ [Sture Linnér] γεννήθηκε το 1917 στη Σόλνα και σπούδασε αρχαία ελληνικά στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα. Το 1943, στη διάρκεια του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, εργάστηκε στον Ερυθρό Σταυρό στην Αθήνα. Στη συνέχεια, ανέλαβε διευθυντικές θέσεις σε σουηδικές διεθνείς εταιρείες. Στη δεκαετία του ΄60 βρέθηκε, ως απεσταλμένος του ΟΗΕ, στο Κογκό και στην Καμπότζη. Παντρεμένος με Ελληνίδα, έζησε μεγάλα διαστήματα στην Ελλάδα. Το συγγραφικό έργο του είναι εξαιρετικά πλούσιο και πολυσχιδές. Έχει γράψει, μεταξύ άλλων, βιβλία για τον Όμηρο, τον αρχαϊκό λυρισμό, τον Αισχύλο, τον ρωμαϊκό και τον βυζαντινό πολιτισμό, και έχει μεταφράσει στα σουηδικά Θουκυδίδη, Ξενοφώντα, Προκόπιο, Άννα Κομνηνή και Μιχαήλ Ψελλό. Είναι επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Ουψάλα και επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Κύπρου. Είναι ένας από τους εμπνευστές της ίδρυσης της νέας Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Είναι επίσης ιδρυτής και επίτιμος πρόεδρος της σουηδικής επιτροπής για την επιστροφή των Ελγινείων Μαρμάρων στην Ελλάδα[2]. Το 2004 η ελληνική κυβέρνηση τού απένειμε τον τίτλο του Πρεσβευτή του Ελληνισμού, ενώ πρόσφατα τού απονεμήθηκε η ύψιστη τιμητική διάκριση της Σουηδίας, το μετάλλιο Serafimer. Τελευταίες του δημοσιεύσεις είναι μια βιβλιοκρισία[3] για τη σουηδική μετάφραση του Έπους του Βασίλειου Διγενή Ακρίτη, που κυκλοφόρησε πέρυσι[4], κι ένα άρθρο[5] για την ποίηση του Πινδάρου.

¯

Ο Λινέρ πρωτοήρθε σε επαφή με την ποίηση του Σεφέρη το 1943, όταν, όπως προαναφέρθηκε, βρισκόταν ως απεσταλμένος του σουηδικού Ερυθρού Σταυρού στην κατεχόμενη Ελλάδα, η προσωπική του όμως γνωριμία με τον ποιητή χρονολογείται από το φθινόπωρο του 1962[6]. Την επόμενη χρονιά, ο Λινέρ υποστήριξε ενεργά την υποψηφιότητα του Σεφέρη για το βραβείο Νομπέλ. Την επομένη της ανακοίνωσης της απονομής του βραβείου, δημοσίευσε ένα άρθρο[7] για τη σχέση του ποιητή με τον Άξελ Πέρσον, τον σουηδό αρχαιολόγο που είχε κάνει ανασκαφές στην Ασίνη στη δεκαετία του ’20 και ο οποίος είχε ξεναγήσει τον Σεφέρη στην ακρόπολή της, δίνοντάς του την έμπνευση για το ποίημα «Ο Βασιλιάς της Ασίνης». Την ίδια χρονιά, ο Λινέρ δημοσίευσε μια εκτενή μελέτη για το έργο του ποιητή[8]. Το 1965 μετέφρασε στα σουηδικά το δοκίμιο του Σεφέρη K.Π. Kαβάφης, Θ.Σ. Έλιοτ· παράλληλοι[9]. Το 1986, στη συλλογή δοκιμίων του Ελληνικά, δημοσίευσε δύο μελέτες για τον Σεφέρη[10], ενώ στην αυτοβιογραφία του Η Οδύσσειά μου[11]υπάρχουν σποραδικές αναφορές στον ποιητή, οι οποίες εν πολλοίς επαναλαμβάνονται και εμπλουτίζονται στο πρόσφατο Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί.

¯

Η Εύα Ρίμπεργκ, που μετέφρασε τα αποσπάσματα που ακολουθούν, δίδαξε για χρόνια αρχαία ελληνικά και λατινικά σε Λύκειο της Λουντ, μέχρι τη συνταξιοδότησή της, πριν από λίγες ημέρες. Ένα ταξίδι στους Δελφούς, πριν από τρία χρόνια, της έδωσε το έναυσμα για να αρχίσει να μαθαίνει νέα ελληνικά στο Πανεπιστήμιο. Αφορμή για τη μεταφραστική δοκιμή της στάθηκε η ανάγνωση τού Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί και μια διάλεξη την οποία ο Στούρε Λινέρ έδωσε τον Οκτώβριο του 2007 στη Λουντ.

Η μετάφραση έγινε με αργό ρυθμό, στη διάρκεια του χειμώνα, και πήρε τη μορφή στην οποία παρουσιάζεται έπειτα από πολλές συζητήσεις, που συνήθως ακολουθούσαν τα μαθήματά μας. Εκτός από τη μετάφραση, η Εύα συγκέντρωσε και τις βιογραφικές πληροφορίες για τον Λινέρ. Οι λιγοστές υποσημειώσεις στο μεταφρασμένο κείμενο ανήκουν στον γράφοντα.

¯

[Αποσπάσματα από το κεφάλαιο:

Ο ποιητής, ο Ρέμπραντ, ο τζαμάς και ο άντρας με το μπουφάν.]

[…] Προσωπικά δεν συνάντησα τον Σεφέρη πριν το φθινόπωρο του 1962, όταν είχε αφήσει τη θέση του πρεσβευτή στο Λονδίνο και είχε γυρίσει στην Αθήνα για να αφιερωθεί στο εξής πλήρως στη λογοτεχνική δημιουργία. Μια μέρα μού τηλεφώνησε και με ρώτησε αν μπορούσα να τον βοηθήσω να βρει μια διατριβή από την Ουψάλα για την ερμηνεία των ονείρων στην αρχαιότητα. Αυτό δεν ήταν δύσκολο: έτυχε να την έχω στην προσωπική μου βιβλιοθήκη, και την ίδια μέρα πήγα με το βιβλίο στο ησυχαστήριο που είχε χτίσει σε μια γαλήνια συνοικία κοντά στο παλιό ολυμπιακό στάδιο. Αυτή ήταν η αρχή μιας αρκετά τακτικής επαφής κατά τη διάρκεια των χρόνων μέχρι τον θάνατό του, το 1971. Μιας αρκετά παράξενης, μερικές φορές, επαφής. Ιδιαίτερα τα Σάββατα, όταν είχαμε και οι δύο άφθονο χρόνο, συνέβαινε να καθόμαστε ώρες στη βιβλιοθήκη του, ο ένας απέναντι στον άλλο, χωρίς να λέμε λέξη −αυτός συνήθως έγραφε ένα ποίημα ή ένα δοκίμιο, ενώ εγώ ήμουν βυθισμένος σ’ ένα βιβλίο. Αλλά αισθανόμασταν ότι είχαμε όλη την ώρα έναν έντονο διάλογο και ότι οι λέξεις δεν χρειάζονταν, αλλά μάλλον ήταν εμπόδιο για την ανταλλαγή των ιδεών μας. Σε όλη τη μακρά ζωή μου, έχω μιλήσει, με τον ίδιο ουσιαστικό τρόπο, χωρίς λέξεις, μόνο με έναν άλλο άνθρωπο, τον Νταγκ Χάμαρχουελντ[12]. Μια φορά που γευματίζαμε στο σπίτι του στο Μανχάταν, καθόμασταν τελείως σιωπηλοί και ακούγαμε Μπαχ. Μετά πήγαμε στη βιβλιοθήκη, εξακολουθώντας να μη μιλάμε, για ν’ ακούσουμε περισσότερο Μπαχ. Γύρω στις έντεκα έφυγα· με συνόδεψε ώς την πόρτα και με αποχαιρέτησε με αυτά τα λόγια: «Να ξέρεις ότι αυτή η συζήτηση ήταν η πιο πλούσια που είχα με κάποιον εδώ και πολύ καιρό». […]

Το πρώτο βράδυ στη Στοκχόλμη, πριν αρχίσουν οι επίσημες εκδηλώσεις, ήθελε να δειπνήσει μαζί με τη γυναίκα του, τη Μαρώ, έναν έλληνα φίλο από την Αθήνα κι εμένα. Ήταν μια χαρούμενη γιορτή που κράτησε μέχρι τις μικρές ώρες. Ο οικοδεσπότης μας γινόταν όλο και πιο εύθυμος· μεταξύ άλλων, διασκέδασε και τον εαυτό του κι εμάς –ακόμη και πελάτες στα γύρω τραπέζια– απαγγέλλοντας λιμερίκια[13] που είχε γράψει ο ίδιος. Μερικά από αυτά ήταν ευπρεπή, άλλα, παρόμοια μ’ εκείνα του Θ.Σ. Έλιοτ, ήταν αρκετά τολμηρά, όλα απαγγελμένα με ακαταμάχητο παιδιάτικο ενθουσιασμό. Στο τέλος, όταν ήταν ώρα να φύγουμε, ο Γιώργος δήλωσε ξαφνικά ότι ήθελε να δει έναν πίνακα που λαχταρούσε από χρόνια να δει και που ήξερε ότι βρισκόταν στο Εθνικό Μουσείο: τη Συνωμοσία του ClaudiusCivilis του Ρέμπραντ.

Το θέμα ανάγεται στην αφήγηση του ρωμαίου ιστορικού Τάκιτου για τους ήρωες της ελευθερίας που ηγήθηκαν της εξέγερσης κατά των Ρωμαίων το 69-70 μ.Χ. Είχε άραγε ο Σεφέρης κατά νου τον ηγέτη της ελληνικής επανάστασης Μακρυγιάννη, όταν θέλησε να βυθιστεί στη βαριά ατμόσφαιρα του πίνακα του Ρέμπραντ;

Κατάλαβα ότι δεν είχα άλλη επιλογή παρά να τηλεφωνήσω στη μέση της νύχτας στον Καρλ Νόρντενφαλκ, τον έφορο της Πινακοθήκης, και να του πω ότι ένας έλληνας ποιητής σε διονυσιακή ευφορία ήθελε οπωσδήποτε να απολαύσει τον εν λόγω πίνακα. Ο Νόρντενφαλκ κατάλαβε αμέσως για ποιον επρόκειτο και, προς μεγάλη μου ανακούφιση, δεν αγανάχτησε με το θράσος μου, αλλά προσφέρθηκε με χαρά να έρθει να ξεκλειδώσει την πόρτα του μουσείου, όπως κι έγινε. Καθώς πηγαίναμε προς τον πίνακα, ο οδηγός μας ρώτησε μήπως ο Σεφέρης ήθελε να δει κανέναν άλλο από τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς του μουσείου, αλλά συνάντησε ευγενική άρνηση: μόνον ο Ρέμπραντ τον ενδιέφερε, τίποτε άλλο. Όταν φτάσαμε, ο ποιητής βυθίστηκε σε βαθιά και σιωπηλή περισυλλογή μπροστά στο έργο τέχνης. Έπειτα από μισή και πλέον ώρα, σηκώθηκε, υποκλίθηκε μπροστά στον Νόρντενφαλκ και τον ευχαρίστησε για μια αξέχαστη εμπειρία, πριν βγούμε στο σκοτάδι της νύχτας. Πολλά χρόνια αργότερα, ο Σεφέρης ανέφερε παρεμπιπτόντως ότι απ’ όλα τα λαμπρά και εντυπωσιακά πράγματαπου είδε στις εορταστικές εκδηλώσεις για το Νομπέλ πιθανώς ο πίνακας του Ρέμπραντ τού έκανε την πιο έντονη εντύπωση. Έτσι μιλά ένας αληθινός ποιητής – και μια μεγάλη προσωπικότητα. […]

Όταν οι Τούρκοι κυρίεψαν τη Σμύρνη το 1922 και έδιωξαν όλους τους Έλληνες από την πόλη όπου ζούσαν επί χιλιάδες χρόνια, έβαλαν φωτιά και στο πατρικό σπίτι του Σεφέρη, και η οικογένεια αναγκάστηκε να διαφύγει στην Ελλάδα, χωρίς να μπορέσει να πάρει μαζί της κάποια υπάρχοντα. Αργότερα, βέβαια, ο πατέρας του έγινε πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών και μια κεντρική μορφή της ελληνικής πολιτιστικής ζωής, αλλά χρήματα δεν άφησε πίσω του. Ο γιος έζησε όλη του τη ζωή, τόσο από ανάγκη όσο και από κλίση, πολύ απλά και, όταν του απονεμήθηκε το βραβείο Νομπέλ, σχεδόν δεν μπόρεσε να καταλάβει ότι είχε γίνει ξαφνικά ένας πλούσιος άνθρωπος, με τα μέτρα της πατρίδας του. Ποτέ δεν θα ξεχάσω την έκπληξη του Λαρς Έρικ Τούνχολμ, του διευθυντή της Σκανδιναβικής Τράπεζας, όταν παρέδωσε το τσεκ του βραβείου στον ποιητή και αυτός τον παρακάλεσε να πληρώσει όλο το ποσό σε μετρητά. Ενθουσιασμένος σαν παιδί, ο Σεφέρης είδε πώς βρέθηκε στο τέλος ο ακριβής αριθμός των χαρτονομισμάτων και γέμισε την παλιά, φθαρμένη βαλίτσα του μέχρι πάνω. Την έπαιρνε μαζί του σε όλες τις εορταστικές εκδηλώσεις, αλλά αυτό σχεδόν κατέληξε σε συμφορά.

Ένα βράδυ, έπειτα από μια τηλεοπτική συνέντευξη στην αίθουσα υποδοχής του Γκραντ Οτέλ, η μικρή παρέα μας έφυγε για μια εκδήλωση. Όλα πήγαιναν καλά μέχρι λίγες ώρες αργότερα, όταν ξαφνικά ανακαλύψαμε ότι η βαλίτσα είχε χαθεί. Τηλεφώνησα, εξαιρετικά ανήσυχος, οφείλω να ομολογήσω, στο ξενοδοχείο μας για να ρωτήσω αν την είχαν βρει. Η απάντηση ήταν όχι. Τους παρακάλεσα να ψάξουν εξονυχιστικά στην αίθουσα υποδοχής. Μετά από λίγη ώρα, η ίδια αρνητική απάντηση. Στην απελπισία μου τους πληροφόρησα ότι έπρεπε ή να βρουν τη βαλίτσα ή να την αντικαταστήσουν με μια άλλη, που θα περιείχε το βραβείο Νομπέλ. Έπειτα από μια μακρά σιωπή, που μου φάνηκε ατελείωτη, ήρθε η καθησυχαστική είδηση: η βαλίτσα είχε σπρωχτεί κάτω από έναν καναπέ, αλλά είχε ξαναβρεθεί. Ο μόνος που όλο αυτό το διάστημα διατηρούσε την ψυχραιμία του ήταν ο ίδιος ο Γιώργος· θεωρούσε δεδομένο ότι τίποτα το κακό δεν μπορούσε να του συμβεί στην τίμια Σουηδία. […]

Ο Σεφέρης κι εγώ στη διάρκεια της επίσκεψης στη Στοκχόλμη για την απονομή του Νομπέλ το 1963.

Μετά την επιστροφή στην Αθήνα, ο Σεφέρης ήθελε μια μέρα να ξεφύγει από όλο το φορτικό ενδιαφέρον που του έδειχναν εκεί τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εξαιτίας του μεγάλου βραβείου του. Πρότεινε να πάμε με αυτοκίνητο στους Δελφούς: αυτός και η Μαρώ, και η γυναίκα μου κι εγώ. Επέμεινε να καθίσει ο ίδιος στο τιμόνι, αλλά, όπως φάνηκε, η προσοχή του ήταν μόνο σπάνια στραμμένη στον δρόμο μπροστά μας. Η διαδρομή γινόταν με επικίνδυνα ζιγκ ζαγκ: ο τρόπος οδήγησής του είχε και δραματικά και κωμικά στοιχεία και μια φορά βρεθήκαμε σ’ ένα χαντάκι. Ευτυχώς ήταν ρηχό και ξερό κι έτσι, παρά την τρομάρα που πήραμε, τη βγάλαμε καθαρή και φτάσαμε τελικά σώοι και αβλαβείς στον προορισμό μας. Εκεί καθίσαμε απέναντι στον Θησαυρό των Αθηναίων και κοιτούσαμε τα χελιδόνια. Είχαν χτίσει τις φωλιές τους πάνω στον πέτρινο τοίχο και πετούσαν γρήγορα πέρα-δώθε, ζαλισμένα από τη χαρά της πρώιμης άνοιξης, διαγράφοντας μαύρους κύκλους στο απολλώνιο φως. Τα πάντα ήταν σιωπηλά: ο θεός ήταν κοντά.

Η πένα του ποιητή προχωρούσε πάνω σ’ ένα χαρτί που είχε βγάλει από την τσέπη του σακακιού του. Ένα ποίημα έπαιρνε μορφή.

Ξαφνικά, ένας ψηλός άντρας στάθηκε μπροστά μας. Χωρίς να χάσει χρόνο για να πει ‘καλημέρα’ ή ‘συγγνώμη’, ρώτησε με δυνατή φωνή πώς έλεγαν το χωριό στο οποίο βρισκόταν και πώς θα μπορούσε να πάει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα σ’ ένα άλλο, λιγότερο ερειπωμένο μέρος. Μου φάνηκε ότι οι αυστραλέζικοι δίφθογγοι έβγαλαν τα χελιδόνια από την πορεία τους – εκείνη η γλώσσα θα πρέπει να τους φαινόταν άξεστη. Ο άντρας με το μπουφάν είχε προφανώς ξεμείνει από μια παρέα τουριστών. Ο Σεφέρης άρχισε να εξηγεί, πρότεινε να κάνουμε όλοι μαζί έναν περίπατο ανάμεσα στα αρχαία μνημεία και στο μεταξύ έπλεκε μαζί ιστορία, αρχαιολογία και ποίηση με το ίδιο λεπτό πνεύμα όπως και στο βιβλίο του για τους Δελφούς[14]. Ο άντρας άκουγε σιγά σιγά με σχεδόν ευλαβική προσοχή. Όταν τέλειωσε η περιήγηση, έβαλε μια χάρτινη λίρα στο χέρι του Σεφέρη. Ο ποιητής ευχαρίστησε και τη δέχτηκε. Ο άντρας τράβηξε για καινούριες περιπέτειες, ικανοποιημένος και μιλώντας σε χαμηλό τόνο. Έτσι η συνάντηση ανάμεσα στον Παλιό και τον Νέο κόσμο κατέληξε σε κατανόηση και αρμονία. Το ποίημα δεν γράφτηκε ποτέ, ωστόσο ο Απόλλωνας χαμογέλασε στον ουρανό του. Η χάρτινη λίρα κρέμεται κορνιζαρισμένη εδώ και πολλά χρόνια στον τοίχο πάνω από το γραφείο μου.

Μετάφραση: EvaRyberg

¯

Βιβλία του Στούρε Λινέρ μεταφρασμένα στα ελληνικά:

Μια Σουηδέζα στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, Προσκήνιο, 1997

Ιστορία του Βυζαντινού Πολιτισμού, Γκοβόστης, 1999

Η γέννηση της Ευρώπης, Προσκήνιο, 1999

Μικρή ιστορία πολιτισμού-Ένα παιχνίδι του νου για το πέρασμα του χρόνου, Γκοβόστης, 2003.